435 سال قدمت مجموعه کشیک‌های خدام حرم مطهر رضوی بر طبق اسناد تاریخی

به گزارش خبرگزاری برنا از خراسان رضوی، کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این خصوص بیان کرد: در دوره حکومت شاه عباس اول صفوی، پس از فتح مشهد در سال 1006 قمری و برقراری آرامش نسبی، مجموعه حرم مطهر رضوی مورد توجه صفویان قرار گرفت و رقبات بسیاری بر آن وقف شد. 
زهرا فاطمی‌مقدم ادامه داد: اسناد تاریخی موجود از دوره صفویه نیز روایتگر رشد منظم تشکیلات اداری این آستان مقدس در این دوره است که تا اواخر صفویه ادامه می‌یابد. بدین‌ترتیب مجموعه کشکیک‌های حرم مطهر برای اداره امور اماکن متبرکه ابتدا در قالب سه کشیک و سپس پنج کشیک به‌وجود می‌آید. 
وی با اشاره به این‌که کشیک در فرهنگ لغت به نگهبانی، مراقبت و پاس معنی شده است، گفت: اصطلاح کشیک در بارگاه ملکوتی رضوی به مجموع خادمان، فراشان، کفشبانان(کفشدارها)، دربانان، مؤذنان و خدمه دیگر اطلاق می‌شود که در مدت مشخصی در داخل رواق‌ها و صحن‌های حرم مطهر مشغول به خدمت هستند. 
فاطمی‌مقدم افزود: به طور دقیق مشخص نیست از چه زمان کشیک‌ها در اماکن متبرکه شکل گرفته‌اند، اما با توجه به اسناد موجود در آرشیو اداره اسناد آستان قدس رضوی به نظر می‌رسد شکل‌گیری منسجم کشیک‌ها از سال 1010 هجری قمری به بعد بوده است.
وی تصریح کرد: سندی مبنی بر مشخص شدن ساعات کار کشیک‌ها در دوره صفویه به دست نیامده، اما به طور قطع درهای حرم در شب بسته بوده است و ابتدا هر سه روز یک بار و پس از افزایش کشیک‌ها هر پنج روز یک بار نوبت کشیک بوده است.

شکل‌گیری کشیک‌خانه‌های اختصاصی 
کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد آستان قدس رضوی گفت: در دوره افشاریه، نادرشاه، طی حکمی به علت کاهش درآمد و زیادی تعداد کارکنان، تعداد کشیک‌ها را به سه کشیک کاهش می‌دهد. اما در سال 1160 قمری در دوران حکومت علی‌شاه افشار شاهد بازگردانده شدن تشکیلات کشیکی حرم مطهر به حالت پنج کشیکی هستیم. 
وی ادامه داد: همچنین بررسی طومار علیشاهی نشان می‌دهد در دوره افشاریه، تعداد اعضای هر کشیک 68 نفر یعنی شامل سرکشیک، خادم‌باشی، 17 خادم، 20 فراش، پنج کفشبان، دو مدرس، سه بخورسوز، 14 دربان و پنج مؤذن بوده است.
فاطمی‌مقدم افزود: این تعداد، در نیمه نخست دوره قاجار و به‌ویژه پس از احداث صحن نو(آزادی) به بیش از 100 نفر می‌رسد و با اضافه شدن خادمان افتخاری و نیابتی در پایان این دوره، از مرز 400 نفر عبور می‌کند. 
وی اظهار کرد: اگرچه در ابتدا عنوان کشیک‌خانه به صورت عام به کار برده می‌شد، اما به تدریج شاهد شکل‌گیری «کشیک‌خانه‌های اختصاصی» نیز در این آستان مقدس هستیم. یعنی هر گروه از خدام، فراشان و دربانان، کشیک‌خانه‌ای جدا داشته‌اند.
فاطمی‌مقدم ادامه داد: بررسی اسناد نشان می‌دهد شکل‌گیری کشیک‌خانه خدام و فراشان به حدود سال 1096 قمری و دوره صفوی مربوط می‌شود، اما کشیک‌خانه دربانان در دوره افشاریه ایجاد شده است. در دوره قاجار نیز کشیک‌خانه مؤذنان، کفشبانان و حفاظ ایجاد می‌شود. 
 

وجود 8 کشیک در عصر حاضر
کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد آستان قدس رضوی تصریح کرد: در دوران صفویه تعدادی از خادمان آستانه از صاحب منصبان درباری بودند و یا به نیابت از آن‌ها انجام وظیفه می‌کردند. بسیاری از مشاغل نظیر خادم، دربان، زیارت‌نامه‌خوان و... نیز از شغل‌های موروثی بوده که از پدر به پسر منتقل شده است. 
وی افزود: در دوران قاجار، مناصب به‌طور معمول همراه با القاب خاصی از سوی تولیت آستانه و یا شاهان قاجار به خدام و سایر کارکنان تشکیلات اداری آستان قدس اعطا شده است. 
فاطمی‌مقدم گفت: از سال 1305 شمسی نیز تحولات اساسی در سیستم اداری آستان قدس به‌وجود می‌آید تا جایی‌که تمامی کشیک‌های خدمه اماکن متبرکه رضوی دوباره ساماندهی شده و آیین‌نامه جدید متناسب با نیازهای روز تدوین می‌شود. 
وی خاطرنشان کرد: پس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به گسترش روزافزون اماکن متبرکه و وضع قوانین جدید از جمله باز بودن درب‌های حرم در شب، تعداد کشیک‌های حرم مطهر حضرت رضا(ع) به هشت کشیک افزایش می‌یابد و پیرو آن بر شمار کارکنان هر کشیک نیز اضافه می‌شود.