اربعین؛ دانشگاه تمدنسازی
مهری طالبی
پژوهشگر و کارشناس مسائل اجتماعی
در سپهر تحولات اجتماعی بشر، نمیتوان پدیدهای را یافت که همچون راهپیمایی اربعین، ظرفیتهای عظیم انسانی در ابعاد فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و حتی امنیتی را در یک قاب مردمی و معنوی به نمایش گذارد. امام خامنهای این حرکت را یک حادثه ی بی نظیر توصیف کردند و فرمودند: «راهپیمایی اربعین حادثهی بینظیری است؛ ما نه فقط در دوران خودمان در دنیا، بلکه در تاریخ هم سراغ نداریم یک چنین اجتماعی را هر سال، و هر سال گرمتر از سال قبل اتّفاق بیفتد».۱۳۹۸/۰۶/۲۷
این گردهمایی بینظیر، صرفاً یک سفر زیارتی نیست، بلکه یک رزمایش عملی برای ساختن جامعهی شایسته ی نسل بشر است؛ طی سالیان اخیر این حماسه شکوهمند، فراتر از یک آیین مذهبی، به یک «دانشگاه بینالمللی» و کارگاه عملی تمدنسازی تبدیل شده است. در حالی که نظریههای مدرن، مناسبات انسانی را بر پایه منافع مادی تحلیل میکنند، اربعین با منطق «عشق و ایمان»، الگویی نوین از همبستگی ارائه میدهد که تمامی نظریات مادیگرایان را به چالش کشیده است. اربعین دانشگاهی است که تنها مدرک پذیرش در آن، «ادب حضور» است و فارغ التحصیلان آن تخصص میابند درحد اعلای انسانی زیستن. دانشگاه اربعینی جایی است که در آن نظام طبقاتی بیاعتبار میشود در جامعهای که اربعین ترسیم میکند ایثار جایگزین منفعت، وحدت جایگزین تفرقه میشود و خدمت بی منت به هدف قربت بزرگترین افتخار است. دستاوردهای ملموس و بیشمار این پدیده شگرف نیازمند کالبدشکافی برای شناخت و ترسیم مسیر تمدنی است که اینک به گوشه ای از این دستاوردها در ابعاد مختلف می پردازیم.
آزمایشگاه تمدنسازی؛ از مشاهده تا نظریه
برای درک عمیق پدیده اربعین، باید از چارچوبهای نظری فراتر رفت و به خودِ مسیر، به این آزمایشگاه عظیم اجتماعی، با چشم حقیقت بین نگریست. مشاهدات میدانیِ مستمر در مسیر نجف تا کربلا، دادههای زندهای را فراهم میآورد که هر تحلیل مادی را به چالش میکشد. در این پهنه، یک کارخانهدار ثروتمند که با افتخار سینی چای میگرداند، یک جراح متخصص که شبانه کف موکب را جارو میکشد، یا یک جستجوگر حقیقت از اروپا که در آغوش پیرمردی روستایی با دستانی پینه بسته آرامشی از جنس آغوش پدر را تجربه میکند، دیگر یک سری داستان احساسی صرف نیستند. اینها دادههای میدانی برای اثبات عملیِ امکان حذف نظریات مادی گرایانه به شمار میروند؛ جایی که مفاهیم پیچیده ایثار، برادری و کرامت انسانی به سادهترین شکل ممکن تبدیل به تجربه ی زیسته میشوند. این مشاهدات، سنگ بنای درک این واقعیت است که اربعین، صرفاً یک سفر نیست، بلکه یک «سبک زندگی» و یک پروژه عملی تمدنسازی در دکترین شیعه است.
عرصه فروپاشی فاصلهها؛ تجربه جامعه بیطبقه
مهمترین دستاورد تمدنی اربعین، بیمعنا شدن نظام طبقاتی است. در این حرکت عظیم که رهبر معظم انقلاب در بیانات سال ۱۳۹۸ خود آن را «حرکت عشق و ایمان» توصیف میکنند، تمام سلسلهمراتب دنیوی جای خود را به نظمی معنوی میدهد. این تحول از طریق چند سازوکار کلیدی رخ میدهد. نخست، حاکمیت دو هویت «خادم» و «زائر» است؛ یک تاجر ثروتمند در کنار یک کارگر ساده، همگی بر سر یک سفره مینشینند و به یکدیگر خدمت میکنند. دوم، اقتصاد مبتنی بر ایثار است؛ شریان اقتصادی اربعین نه بر سود، که بر پایه نذر استوار است. «موکبها» با ارائه خدمات رایگان، فرهنگی مبتنی بر خدمت بیچشمداشت را ترویج میکنند؛ فرهنگی که قابلیت و جذابیتی خاص و منحصر به فردی برای تعریف به عنوان الگویی پیشرو دارد. در نهایت، همبستگی فراملیتی زیر پرچم منقوش به شعار «حب الحسین یجمعنا»، همه نژادها را در هویت واحد «عاشق حسین» ذوب کرده و نمایی از مدینه فاضله را به تصویر میکشد. و اینجاست که مرگ جامعه ی طبقاتی رقم میخورد.
دستاوردهای فرهنگی و اجتماعی؛ تقویت هویت و انسجام
این کنگره جهانی، تأثیرات عمیقی بر تقویت هویت و پیوندهای فرهنگی دارد. تعامل مستقیم میان زائران و موکبداران عراقی، به تبادل فرهنگی و زدودن عدم شناخت و سوءتفاهمهای ناشی از آن بین ملتهای مسلمان میانجامد و آنها را به مسیر امت واحده رهنمون می سازد. این مراسم، با بسط و در بستر فرهنگ ایثار و تقویت باورهای دینی، به هویتبخشی جمعی شیعیان و حس تعلق به یک امت بزرگ کمک کرده و عملاً دانشگاهی بزرگ برای شکلگیری تمدن نوین اسلامی با برونداد تقویت محور مقاومت فراهم نموده است. محوری که تکیه گاه اصلی آن ایران اسلامی است.
پادزهری برای دردهای انسان معاصر
در عصری که انزوای دیجیتال، فردگرایی افراطی و بحرانهای هویتی، روح انسان مدرن را میخراشد، اربعین به مثابه یک پادزهر عمل میکند و در برابر گسست ارتباطات واقعی، تجربهی ناب و چهره به چهرهی انسانی را قرار میدهد. در مقابل پوچگرایی و سردرگمی، یک هدف متعالی و معنابخش عرضه میکند و در برابر اضطراب و ناامنی روانی، آرامشِ حاصل از تعلق به یک کلِ بزرگتر و یک اقیانوس بیکران از محبت را هدیه میدهد. اربعین به انسان امروز یادآوری میکند که هویت واقعی او نه در «افزایش منافع مادی»، بلکه در «بخشیدن» و «بودن با دیگران» تعریف میشود. و اینگونه است که فرهنگ اربعینی انسان را از انزوای مادی نجات میبخشد و چقدردقیق دراین زمینه امام خامنه ای فرمودند: «پیام امام حسین، پیام نجات دنیا است و حرکت عظیم اربعین آنرا در دنیا منتشر میکند.»
۱۳۹۸/۰۶/۲۷
ابعاد راهبردی؛ رزمایش قدرت نرم در سپهر سیاست
اربعین فراتر از یک رویداد مذهبی، یک رزمایش عظیم و نمایش اقتدار فرهنگی شیعیان است. این گردهمایی میلیونی، قدرت نرم و در پی آن قدرت سخت محور مقاومت وگسترش نفوذ ایران در منطقه را تقویت میکند، موضوعی که هرچه زمان میگذرد اهمیت آن آشکارتر میشود. برگزاری این مراسم در اوج تهدیدات دشمنان، نمادی از شکست تروریسم دولتی آمریکا و صهیونیسم بین الملل و تجلی قدرت پنهان وناشناخته ی محور مقاومت است. این رزمایش عمومی اقتدار همزمان با الزام دولتها به همکاری برای مدیریت سفر، به تحکیم روابط دیپلماتیک ایران و عراق و سایر کشورهای شرکت کننده درآن کمک شایانی میکند. و بزرگترین گواه بر این قدرت نرم، تلاش مستمر رسانههای غربی برای نادیده گرفتن و بایکوت رسانه ای و نهایتا تقلیل تعریف این حرکت عظیم به یک «حرکت فرقهای» یا «مانور سیاسی» صرف است. این سردرگمی و ناتوانی در تحلیل پدیدهای که چارچوبهای مادی آنها را به چالش سنگین کشیده است، خود بهترین دلیل بر ماهیت فرامادی و تمدنی این گردهمایی عظیم است. امام خامنه ای مدظله العالی در این مورد فرمودند: «غربیها مجبورند راهپیمایی اربعین را تماشا کنند و نتوانند تحلیل کنند و ضربهی این حرکت را هم خواهند خورد». ۱۳۹۷/۰۸/۱۲
اربعین هزینه است یا سرمایهپرور؟
این رویداد، یک کارگاه بزرگ برای تقویت سرمایه اجتماعی، اعتماد عمومی و آموزش مهارتهای مدیریتی به هزاران نیروی داوطلب است. بخش قابل توجهی از نیازهای زائران، از جمله اسکان، پذیرایی، حملونقل و خدمات درمانی، توسط موکبهای مردمی و با کمکهای نقدی و غیرنقدی (نذورات) تأمین میشود. این مشارکت گسترده مردمی، بار مالی عظیمی را که در صورت انجام توسط دولت یا شرکتهای خصوصی تحمیل میشد، به شدت کاهش میدهد. در واقع، سرمایه اجتماعی و معنوی مردم جایگزین سرمایه مالی دولتی شده است. از منظری دیگر نذورات به ارزش افزوده اقتصادی تبدیل میشوند. نذورات و کمکهای مردمی که در حالت عادی ممکن است به صورت غیرمتمرکز هزینه شوند، در اربعین به شکلی هدفمند برای تأمین خدمات و نیازهای زائران به کار گرفته میشوند. این فرایند، یک چرخه اقتصادی مردمی را شکل میدهد که در آن، پول به کالا و خدمات تبدیل شده و بدون ایجاد سود شخصی، به هزاران نفر خدمترسانی میکند.
در عین حال همکاری و مشارکت هزاران نفر در موکبها، اعتماد عمومی، کار گروهی و حس همبستگی اجتماعی را به شدت تقویت میکند و اثرات این سرمایه اجتماعی در طول سال به عنوان یک دارایی ارزشمند برای جامعه باقی میماند. در این دانشگاه ارتقاء سرمایه انسانی از دستاوردهای مهم محسوب میشود در مسیر اربعین زائران و خادمان مهارتهای مدیریتی، سازماندهی و حل مسئله را در یک مقیاس بزرگ میآموزند ئ اینگونه دوره ی فشرده ی انسان سازی را پشت سر میگذارند. این تجارب ارزشمند باعث ترقی جامعه میشوند.
در مجموع، گردش مالی در اربعین بر اساس یک الگوی اقتصادی غیررسمی و ارزشی استوار است که دستاوردهای آن را نمیتوان تنها با ارقام مالی سنجید. بلکه ارزش واقعی آن در تقویت زیرساختهای اجتماعی، انسانی و فرهنگی است که در بلندمدت، به پیشرفت و تعالی جوامع همراه با این حرکت کمک میکند.
نگاه به آینده؛ چالشها و فرصتها
دستاوردهای اربعینی با چالشها و فرصتهایی روبروست. چالش اصلی، همانگونه که امام خامنه ای مد ظله العالی تذکر دادند حفظ روح معنوی و مردمی این حماسه در برابر خطر دولتی شدن این حرکت معنوی است. فرصت بزرگ نیز، تبدیل این سرمایه اجتماعی عظیم به جریانی پیش رونده در طول سال تا فرصت اربعین بعدی است. و این که چگونه میتوان انرژی و شبکه انسانی شکلگرفته در این چند هفته را به صورت پیش رونده در تمام سال تسری داد؟ سوالی است که پاسخ به آن گام بعدی در مسیر تمدنسازی اربعینی خواهد بود.
و امام خامنه ای در این زمینه دستورمهمی خطاب به اهالی اندیشه و فرهنگ صادر فرمودند: «اهل فکر، اهل فرهنگ، اهل اقدام فرهنگی و فکری، برای حرکت عظیم اربعین برنامهریزی کنند». ۱۳۹۸/۰۶/۲۷
کلام پایانی؛ در نهایت باید گفت، سفر اربعین یک دوره فشرده انسانسازی و تقویتکننده زیرساختهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی کشور است. این همان حقیقتی است که رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید دارند: «راهپیمایی اربعین میتواند یک وسیلهی گویایی برای تحقّق تمدن اسلامی باشد... پیام امام حسین، پیام نجات دنیا است و حرکت عظیم اربعین آن را در دنیا منتشر میکند.»
۱۳۹۸/۰۶/۲۷
بنابراین اربعین نه یک هزینه برای کسب معنویت، بلکه یک سرمایه بیبدیل و محرکی برای پیشرفت معنوی و مادی در مسیر بنای تمدن اسلامی است. حرکتی به سمت کشتی نجات اباعبدالله الحسین علیه السلام که مسیر سعادت و تعالی دنیوی و اخروی انسان را ترسیم میکند.
