انفجار اکتشافات فضایی از ماه تا لبه کیهان در سال ۲۰۲۵

زهرا وجدانی: سال ۲۰۲۵ برای قلمرو فضا و نجوم سالی پُرتحرک و نمادین بود؛ از فرود‌های تجاری و پرواز‌های آزمایشی موشک‌های مگا تا کشف‌هایی که پرسش‌های بنیادین درباره منشا کهکشان‌ها و جو سیارات فراخورشیدی را به‌گونه‌ای جدید مطرح کردند. همزمان رقابت‌ها و همکاری‌های بین‌المللی در مدار پایین زمین، ماه و فراتر از آن شدت گرفت؛ دولت‌ها و بخش خصوصی هر یک نقش‌های تازه‌ای برعهده گرفتند و برخی تلاش‌ها با موفقیت چشمگیر همراه شد و برخی با شکست‌هایی که درس‌های فنی و مدیریتی مهمی در پی داشت. در این گزارش با تکیه بر گزارش‌های رسمی آژانس‌ها (ناسا، ESA)، اطلاعیه‌های شرکت‌های فضایی و پوشش رسانه‌های علمی و خبری، مهم‌ترین و تاثیرگذارترین رخداد‌های فضایی سال ۲۰۲۵ را تا به اکنون بررسی می‌کنیم (از دستاورد‌های علمی و مهندسی تا پیامد‌های راهبردی و اقتصادی) و دنبال می‌کنیم که این رویداد‌ها چه معنایی برای آینده اکتشاف فضایی دارند.

فرود تجاری روی ماه؛ نقطه

در اوایل سال ۲۰۲۵ شرکت خصوصی آمریکایی Firefly Aerospace با ماموریت Blue Ghost Mission ۱ موفق به انجام فرودی نرم و پایدار بر سطح ماه شد؛ فرودی که به‌عنوان اولین فرود تجاری کامل و موفقیت‌آمیز بر روی ماه توسط یک شرکت خصوصی شناخته شد و بار علمی شامل ده آزمایش و حسگر ناسا را به سطح ماه منتقل کرد. محل فرود در منطقه Mare Crisium انتخاب شد و تجهیزات فرود عملیات‌های علمی متعددی از اندازه‌گیری خواص رگولیت (خاک ماه) تا نصب رفلکتور‌های لیزری برای اندازه‌گیری دقیق فاصله زمین ماه را انجام دادند. این فرود نشان‌دهنده بلوغ فنی و سازمانی یک شرکت خصوصی در ارائه خدمات تجاری به برنامه‌های دولتی و علمی است و امکان‌پذیری اجرای ماموریت‌های علمی و فناوری با هزینه و زمان‌بندی رقابتی را اثبات کرد. با این حال ماموریت پس از حدود دو هفته همزمان با حلول تاریکی ماه و افت تولید انرژی خورشیدی خاتمه یافت و ارتباط با فرودگر قطع شد؛ اما داده‌های جمع‌آوری شده (بیش از صد گیگابایت) ارزش علمی قابل توجهی دارند و تجربیات به‌دست‌آمده برای طراحی فرودگر‌های پایدارتر در فصول و موقعیت‌های گوناگون سطحی کاربردی خواهد بود.

پیشرفت‌های راهبردی و فنی در فضاپیمای مگا

سال ۲۰۲۵ نقطهٔ عطف مهمی برای برنامه توسعهٔ موشک Starship بود؛ مجموعه‌ای از پرواز‌های آزمایشی پیوسته که پس از سال‌ها آزمون و خطا نشان دادند این سامانه می‌تواند اهداف ظرفیت بزرگِ بار و بازگشت‌پذیری را تا حدی محقق کند. در طول سال Starship چندین پرواز مدون انجام داد که از آن میان لااقل یکی از پرواز‌ها توانست بار‌های آزمایشی (شامل شبیه‌ساز‌های ماهواره‌های Starlink) را در مدار رها کند و شرایط بازگشت مرحله اول و تست‌های تیغه حرارتی را به‌نمایش بگذارد. موفقیت‌های عملیاتی (از جمله رهایی نمونه ماهواره‌ها و انجام روشن‌سازی مجدد موتور در فضا) نشان داد که طراحی سازه‌ای سیستم‌های پیشرانش و روش‌های مدیریت حرارت در مسیر توسعه، بالغ‌تر شده‌اند؛ با این حال برنامه همچنان به آزمون‌های بیشتر به‌ویژه در زمینه سوخت‌گیری در مداری (in-space refueling) و فرود دقیق نیاز دارد تا برای ماموریت‌های سرنشین‌دار و حمل‌ونقل به ماه یا مریخ آماده شود. تاثیر این پیشرفت‌ها فراتر از حوزه فضانوردی است: کاهش هزینه پرتاب و افزایش ظرفیت بار می‌تواند تجارت ماهواره‌ای و لجستیک فضایی را بازتعریف کند. منابع خبری بین‌المللی و گزارش‌های رسمی پرواز‌ها و تحلیل‌ها این دستاورد‌ها را در دسته مهم‌ترین رخداد‌های مهندسی فضایی سال توصیف کرده‌اند. (Reuters)

تلسکوپ جیمز وب؛ کشف جوّ روی یک ابرزمین فوق‌گرم

تلسکوپ فضایی جیمز وب (JWST) در سال ۲۰۲۵ با انتشار چندین کشف تحولی‌ساز بار دیگر جایگاهش را به‌عنوان پیشرو در ستاره‌شناسی فروسرخ تثبیت کرد. یکی از مهم‌ترین یافته‌ها شواهد قوی برای وجود یک جو غلیظ پیرامون سیاره سنگی فراخورشیدی TOI-۵۶۱ b بود. سیاره‌ای بسیار داغ که به‌صورت یک ابرزمین فوق‌گرم طبقه‌بندی می‌شود؛ تحلیل طیف‌سنجی فروسرخ وب نشان داد که این سیاره ممکن است یک لایه گازی حجیم روی اقیانوسی از ماگما داشته باشد که پیامد‌های مهمی برای مدل‌های شکل‌گیری و تکامل سیارات سنگی داغ دارد. هم‌زمان مشاهدات وب ادله‌ای برای وجود سیاه‌چاله‌های ابرپرجرم در کهکشان‌های بسیار دور و جوان ارائه کرد از جمله کشف نشانه‌های یک سیاه‌چاله گرسنه در کهکشانی که تنها ۵۷۰ میلیون سال پس از انفجار بزرگ (بیگ‌بنگ) ظاهر شده است که مفاهیم مرسوم درباره رشد سریع سیاه‌چاله‌ها و تشکیل ساختار‌های کهکشانی نخستین را به چالش می‌کشد. این نتایج ترکیبی پنجره تازه‌ای به دوران آغازین کیهان و نیز به فیزیک جو سیارات نزدیک به ستاره‌شان باز می‌کنند و موجب بازنویسی برخی از نظریه‌ها در زمینه کهکشان‌شناسی و سیاره‌شناسی فراخورشیدی شده‌اند. (NASA Science)

مانور‌های گرانشی و ماموریت‌های منظومه‌شمسی

در بهار ۲۰۲۵ فضاپیمای Europa Clipper ناسا یکی از گام‌های بحرانی مسیر میان‌سیاره‌ای خود را برداشته و با انجام مانوری گرانشی نزدیک به مریخ (در تاریخ ۱ مارس ۲۰۲۵) انرژی و برد مداری لازم برای رسیدن به مشتری و مدار مدنظر حول قمر اروپای مشتری را تامین کرد. این مانور‌های گرانشی که به‌عنوان کمک‌های جاذبه‌ای شناخته می‌شوند، به ماموریت‌ها امکان می‌دهند با صرفه‌جویی در سوخت و استفاده از هندسه منظومه شمسی به مقصد‌های دوردست برسند. Europa Clipper ماموریتی است که برای بررسی پتانسیل آب مایع و شرایط زیست‌پذیری در زیرپوسته یخ‌زده اروپا طراحی شده و عبور‌های نزدیک متعدد و ابزار‌های پیشرفته علمی آن می‌تواند پاسخ‌هایی بنیادی درباره اقیانوس‌های زیردریایی و قابلیت میزبانی زیست‌فرایند‌ها ارائه دهد. این مانور خاص یک گام عملیاتی کلیدی در اجرای برنامه بلندمدت رسیدن به اروپا است.

آسمان رویایی ۲۰۲۵؛ رصد‌های عمومی که مردم را به بیرون کشاند

از نگاه عمومی و علاقه‌مندان رصد سال ۲۰۲۵ مادر فرصتی مناسب برای بازدید از پدیده‌های آسمانی بود: از جمله خسوف کامل ماه در تاریخ ۱۳–۱۴ مارس ۲۰۲۵ که بخش‌های وسیعی از اروپا، آسیا، آفریقا و آمریکا را در بر گرفت و نیز کسوف جزئی در ۲۹ مارس ۲۰۲۵ و خسوف کامل دیگر در ۷–۸ سپتامبر ۲۰۲۵. این رویداد‌ها نه‌تنها فرصت‌های آموزشی و مشارکتی برای رصدکنندگان آماتور فراهم کردند، بلکه سازمان‌های علمی و دانشگاه‌ها را به برگزاری برنامه‌های همگانی، کارگاه‌ها و پروژه‌های علمی شهروندی (citizen science) تشویق کردند تا از داده‌های جمع‌آوری‌شده از مشاهدات مردمی در تحلیل رویداد‌های گذر و اثرات فضایی استفاده شود. رصد‌های عمومی از این دست برای ارتقای سواد علمی اجتماعی و انگیزش نسل جدید دانشمندان نقشی مهم ایفا کردند.

بازتاب‌های تجاری و تلاطم‌ها؛ شکست‌ها و درس‌های مهم

سال ۲۰۲۵ تنها صحنه جشن و موفقیت نبود؛ شکست‌ها و وقایع نامطلوب نیز درس‌آموز بودند. شرکت ژاپنی ispace که پیش از این تجربه فرود ناموفق داشت در یک تلاش دیگر برای فرود Resilience در ماه دچار شکست شد و ارتباط در مرحله فرود قطع شد؛ این واقعه بار دیگر نشان داد فرود‌های ماه تجاری هنوز با ریسک‌های پرشمار فنی (از سنجش ارتفاع و ناوبری تا کنترل پایان‌فرایند فرود) مواجه‌اند و نیاز به تکرار، آزمون و بهبود طراحی دارند. از سوی دیگر در پایان سال ۲۰۲۵ گزارش‌هایی درباره قطع ارتباط با کاوشگر MAVEN (ماموریت ناسا در مدار مریخ که از ۲۰۱۴ فعال بود) منتشر شد که اهمیت پایداری و مدیریت طولانی‌مدت ماموریت‌های رباتیک را برجسته می‌سازد و یادآور می‌شود که حتی ماموریت‌های دهه‌ای نیز در معرض مخاطرات ارتباطی و محیطی قرار دارند. شکست‌ها و اختلال‌ها اگر به‌درستی تحلیل و سندبندی شوند، منبع غنی‌ای از داده‌های نافذ برای اصلاح رویه‌ها و مهندسی آینده هستند.

دیپلماسی فضایی و ایستگاه‌های مداری

چین در ۲۰۲۵ همچنان با برنامه ایستگاه مداریِ تیانگونگ و برنامه‌های شنژو به تقویت توانمندی‌های پرواز انسانی پرداخت و همزمان در جهت باز کردن در مشارکت بین‌المللی گام‌هایی برداشت. در سال جاری توافقاتی برای آموزش و انتخاب فضانوردان پاکستانی و برنامه‌ریزی برای ارسال یک فضانورد خارجی به تیانگونگ مطرح شد که نماد شکل‌گیری نوعی دیپلماسی فضایی منطقه‌ای است. این اقدامات بازتاب یک راهبرد گسترده‌تر است: استفاده از برنامه‌های فضایی برای پیوند‌های علمی، فناورانه و دیپلماتیک به‌ویژه در مناطقی که به موازات ساختار‌های فضایی غربی و بین‌المللی حرکت می‌کنند. همزمان ماموریت‌های شنژو و حضور مستمر در تیانگونگ تجربیات مفیدی در حوزه زیست‌پزشکی فضایی و تحقیقات مواد فراهم کرده‌اند که برای برنامه‌های آینده از ایستگاه‌ها تا ماموریت‌های ماه بااهمیت‌اند.

کشف دنباله‌دار میان‌ستاره‌ای ۳ I/ATLAS

تابستان و پائیز ۲۰۲۵ شاهد شناسایی و پیگیریِ یک شیء میان‌ستاره‌ای دنباله‌دار با نام ۳ I/ATLAS بود؛ این سومین شی ثبت‌شده بین‌ستاره‌ای که وارد منظومه شمسی ما می‌شود و به‌دلیل رفتار دم‌دار و ویژگی‌های مشخص گردوخاک و گردآب، توجه جامعه علمی را برانگیخت. مشاهده‌ها از تلسکوپ‌های زمینی و فضاپیما‌های موجود از جمله استفاده از رصدخانه‌های فضایی، جریان‌های گسلی و ترکیب شیمیایی گاز‌ها را ردیابی کردند تا اطلاعاتی درباره منشا و ساختار این میهمان میان‌سیاره‌ای به‌دست آید. حضور چنین اجرامی، امکان مقایسه مواد و شرایط شکل‌گیری در محیط‌های دیگر ستاره‌ای را فراهم می‌آورد و نقش مهمی در فهم پراکندگی و ترکیبات مولکولی فراتر از منظومه ما ایفا می‌کند.

سال ۲۰۲۵ را می‌توان یک سال گذارِ تعیین‌کننده و چندوجهی در تاریخ اکتشاف فضایی دانست؛ گذار از دوره‌ای که دولت‌ها تقریبا انحصار فنی و سازمانی پروژه‌های بزرگ را در اختیار داشتند به دوره‌ای که بخش خصوصی و همکاری‌های بین‌المللی ترکیبی از خلاقیت، سرمایه‌گذاری و ریسک‌پذیری را به میدان آوردند. موفقیت‌های فنی نظیر فرود تجاری بلو گوست و پیشرفت‌های Starship نشان دادند که مدل‌های نوآورانه کسب‌وکاری و مهندسی می‌توانند در کوتاه‌مدت نتایج قابل‌توجهی تولید کنند؛ در مقابل ناکامی‌هایی همچون سقوط برخی فرودگر‌ها و قطع ارتباط ماموریت‌های بلندمدت یادآور نیاز به استاندارد‌های سختگیرانه‌تر آزمایش، مدیریت ریسک و شفافیت در تبادل داده‌ها و تجارب فنی است.

از منظر علمی داده‌های جدید جیمز وب و بررسی‌های میان‌سیاره‌ای افق‌های تازه‌ای در سیاره‌شناسی و اخترفیزیک گشودند و پرسش‌های اساسی درباره رشد سریع سیاه‌چاله‌ها و ترکیب جو سیارات فراخورشیدی را برجسته کردند؛ این کشفیات برنامه‌ریزی مطالعات عمیق‌تر و ماموریت‌های هدفمندتر در دهه آتی را طلب می‌کنند. در حوزه سیاست و دیپلماسی، گسترش همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی (مثلا برنامه‌های چین با پاکستان) و هم‌زمان رقابت فنی اقتصادی میان بازیگران دولتی و خصوصی محیطی پیچیده، اما پویاتر برای تنظیم نرم‌ها و توافق‌نامه‌های فضایی فراهم آورده است.

در پایان پیام ۲۰۲۵ برای جامعه علمی، سازندگان فضاپیما و تصمیم‌سازان این است: سرعت و گستره پیشرفت‌ها بالاست اما پایداری علمی و عملیاتی تنها از مسیر ترکیب پژوهش دقیق، شفافیت فنی، استانداردسازی بین‌المللی و سرمایه‌گذاری هدفمند در توانمندی‌های بلندمدت میسر می‌شود.

انتهای پیام/