روزه، عبادتی آسان

تعالیم اسلام تحمیلی بر روح پاک انسانیّت ندارد و وجدان بشر از این که روش خود را با آن تعالیم منطبق سازد، سنگینی و فشاری را احساس نمی‎کند.

یگانه صراط مستقیم

یگانه‌صراط مستقیم و کوتاه‎ترین راه به سوی مقاصد عالیه، برنامه‎های اسلام است که مصالح دین و دنیا، جسم و روح و فرد و اجتماع را با هم جمع نموده است.

آن‌چه در این دین حنیف مورد نهی و حرمت واقع شده، چیزهایی  است که بر فطرت تحمیل شده و با خواسته‎های آن هماهنگ نیست. و آن چه مورد امر قرار گرفته و حکم به وجوب و استحباب آن شده، مطابق با فطرت است.

«خیر و مصلحت» و «دفع ضرر و مفسده»، پایه احکام اسلام است و در هر کجا، دو مصلحت باهم مزاحمت کنند، حفظ مصلحت مهم‎تر و در هر جا ناچاری به ارتکاب یکی از دو مفسده باشد، پرهیز از عملی که مفسده‎اش بیشتر است، لازم می‎شود.

سهولت و آسانی احکام اسلام

یکی از مشخّصات و علایم شریعت اسلام، «سهولت و آسانی احکام» آن است؛ چنان‌چه در اموری که تشریع اسلام بر پایه آن استوار است، «امکانات مکلّفین» و «عملی بودن تکالیف» مدّنظر قرار می‎گیرد.

تعالیم سخت، برنامه‎های دشوار و پر زحمت و مخالفت با فطرت سبب می‎شود که فرد، بیش‎تر از اطاعت سرباز زند؛ و دین به واسطه آن فقط مکتب ریاضت و وسیله کوبیدن و افنای غرایز باشد؛ و از فوایدی که باید برای دنیا و آخرت، نظام اجتماع، تهذیب اخلاق، تربیّت و هدایت و ترقّی داشته باشد، خالی گردد.

بدیهی است اگر قانون، بر خلاف فطرت و براساس رعایت مصلحت و دفع مفاسد نباشد، قابل دوام نیست و عاقبت هم اگر با زور و قهر، بر بشر تحمیل شود، با مقاومت و عکس العمل شدید مواجه شده و در مقابل فطرت محکوم می‎گردد.

اصول قرآنی و روایی

از این جهت اسلام در موارد عُسر و حرج، اضطرار، ضرر و تقیّه، طبق شرایطی که در فقه بیان شده، احکام و تکالیف خود را برداشته است. و قرآن مجید و نصوص و روایات، این اصول را تثبیت و تقریر فرموده‎اند که به نمونه‎هایی از آن اشاره می‎گردد:

الف ـ آیات کریمه

«فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» ؛ «وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینَ مِنْ حَرَج» ؛ «یُرِیدُ اللهُ أَن یُخَفِّفَ عَنکُمْ»؛ «یُرِید اللهُ بِکمُ الیُسرَوَ لایُرید بِکُم العُسرَ» ؛ «مَایُریدُ اللهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِّنْ حَرَج وَلکِن یُرِیدُ لِیُطهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُم لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»

ب ـ احادیث شریفه

«لا ضَررَ وَلاضِرار فی الإسلام»؛ «رُفِعَ عَن اَمَّتِی تِسعَة ...»؛ «یَسِّرُوا وَلا تُعَسِّرُوا وَبَشِّرُوا، ولاتنفِرُوا...»

مطابق آن چه بیان گردید، بنای شرع بر تسهیل و آسانی است؛ پس، این سؤال مطرح است که چرا تکالیف دشوار ـ ‎که به بذل مال و جان نیاز دارد‎ ـ در شرع بسیار است؟

در پاسخ باید گفت: اگرچه بذل جان و فداکاری آسان نبوده و بذل اموال نیز بر کسانی که از خصلت سخاوت محروم‎اند و از همدردی با هم نوع، لذّت نبرده و آن را پرداخت غرامت و ضرر می‎پندارند، دشوار است؛ امّا برای تحصیل مقاصد مهم و یا دفع مفاسد بزرگ، تحمّل این زحمات، گوارا و موافق با فطرت است و وقتی این تکالیف به نوع بشر عرضه شود، همه با صرف نظر از توجّه به خود، انجام آن را لازم و از اصول و نوامیس کمال و بقای نظام اجتماع می‎دانند. این گونه تکالیف، خلاف یُسر و آسانی نیست؛ بلکه تأمین‌کننده آن نیز است.

در ضمن آیات راجع به روزه ماه رمضان، این جهت سهولت دین اعلان گردیده و نشان‎گر آن است که در تشریع روزه هم این موضوع رعایت شده است.

حکم عقل بر تحمّل زحمت روزه

روزه بر نفوس معتاد به صرف غذا سخت بوده و به نوعی، ریاضت است؛ چرا که مانند هر رژیم تربیتی دیگر، با هوای نفس انسان سازگار نیست؛ ولی این ناسازگاری مثل ناسازگاری دارو با اشتهای بیمار است و قبول نکردن ذایقه و تنفّر مزاج بیمار، به واسطه طعم دارو است؛ ولی فطرت، وجدان و عقل بیمار، خوردن این دارو را پذیرفته و تحمّل زحمت آن را لازم می‎داند و سرباز زدن از خوردن آن را ناپسند و نابخردی می‎شمارد؛ به طوری که اگر بیمار از خوردن آن دارو خودداری کند، پرستار ـ ‎که عقل و فطرتش پا بر جا است‎ ـ آن را به زور به او می‎خوراند.

امّا اگر دارویی زیان‎آور بود، نباید آن را به بیمار خورانید و یا اگر خوردن آن دارو، ناراحت کننده است، ولی قابل تبدیل به داروی دیگر می‎باشد، پزشک حاذق آن را به داروی دیگر تبدیل می‎نماید و یا اگر تغییر زمان آن، مصلحت مهمّی داشت، وقت آن را تغییر می‎دهد.

خداوند متعال در ضمن بیان احکام روزه، دستور فرموده است که مسافر و بیمار در وقت دیگر ـ ‎که این دو عذر را ندارند‎ ـ روزه بگیرند. سپس می‎فرماید: «یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ؛ خدا بر شما آسانی می‎خواهد.» خداوند در روزه نیز، سخت‎گیری و دشواری نخواسته و به طور کلّی هدف تکالیف، تنگ‎گرفتن بر مردم و به دشواری انداختن آنان نیست؛ بلکه خدا نسبت به بندگانش رؤوف و مهربان است؛ آسانی امور آن‎ها را می‎خواهد و سخت‎گیری بر آنان را اراده نفرموده است.

اگر چه اصل مذکور، در ضمن احکام روزه بیان شده، امّا اصلی کلّی است که در تمام موارد دیگر هم منظور شده و تذکّر آن در ضمن احکام روزه، به این دلیل است که: بسا بعضی نادانان و ناپخته‎گان گمان کنند که در تشریع روزه بر مکلّفین سخت‎گیری شده است و از این رو خداوند برای دفع این توهّم فرموده است: «یرید الله بکم الیسر» ؛ بی شک اگر مراد خداوند از روزه به دشواری افکندن بندگان بود، از بیمار و مسافر و پیران سالخورده، وجوب آن برداشته نمی‎شد.

پس، ای برادر مسلمان! سپاس خدای را به جای آور و نعمت اسلام را قدر بدان و در ماه رمضان، فرمان او را به جان و دل پذیرا شو!

مبادا که از آمرزش خدا در این ماه محروم بمانی: «فالشقی من حرم غفران الله فی هذا الشهر العظیم».  مبادا بدون عذر شرعی روزه‎ات را افطار کنی و با امر الهی در این ماه عزیز مخالفت کرده و معصیت نمایی و مشمول این حدیث شریف گردی: «مَن اَفطَرَ یَوماً مِن شَهر رَمَضان خَرجَ رُوحَ الایِمانِ مِنه؛ کسی که روزی از ماه رمضان را [بدون عذر] افطار کند، روح ایمان از او بیرون خواهد رفت.»