شترگلوی ماهان تجلی گاه هنر، اندیشه و معماری

اشاره

ساختمان شترگلوی ماهان اثری است که اندیشه ، معماری و باغداری را یک جا در خود جمع کرده است و این ویژگی ها جایگاه این اثر تاریخی را از دیگر آثار شهر متمایز ساخته است . سند دقیقی درباره تاریخچه احداث این بنا در دست نیست اما به یقین می توان گفت این بنا همزمان با احداث باغ شاهزاده ماهان و توسط شاهزاده فرمانفرما برای استراحت خارج از باغ شکل گرفته است و به فراخور دوران ساختمانی مجلل و شاهانه برای استراحت حکام وقت در نظر گرفته شده است . در واقع ارتباط نزدیکی میان معماران باغ و عمارت وجود داشته و می توان گفت که مدیریت معماری واحدی در ساخت این بناها اعمال می شده است .

 وجه تسمیه

در مورد وجه تسمیه آن به ساختمان شترگلو می توان چنین گفت که چون آب در یک سطح شیب دار و برآمده در داخل ساختمان جریان داشته و انتقال آب از طریق نصب شترگلو میسر بوده است به این نام مشهور شده است. از سویی دیگر معماران بنا بسیار ماهر و چیره دست بوده اند و از معماری باغهای ایرانی و ساختمانهای باغی اطلاع کافی داشته اند. به ویژه که شاخص نصب شترگلو در این ساختمان همان چیزی است که در باغ فین کاشان به کار رفته است. شترگلوی عباسی و شترگلوی فتحعلی شاهی از مهمترین معیارهای شترگلو در آن زمان بوده اند. قبل از آن شترگلوهایی که توسط کرجی دانشمند بزرگ قرن پنجم هجری طراحی شده بود، استفاده می شده است. نمونه این شترگلوها در ارگ تاریخی بم به وفور به کار رفته است. شترگلوی عباسی را دانشمند بزرگ شیخ بهایی طراحی کرد که کاربرد فراوانی دارد و شترگلوی فتحعلی شاهی از دوره قاجار به بعد رواج یافت که در معماری باغ شاهزاده و ساختمان شترگلو بکار رفته است .

شتر گلو و قنات وکیل آباد

آب مورد نیاز عمارت شترگلو از قنات وکیل آباد تهیه می شده است که هنوز مسیر آن باقی است. قدمت قنات وکیل آباد به درازای تاریخ ماهان است ولی در زمان احداث این بنا قناتی ویران به حساب می آمده است. محمداسماعیل خان وکیل الملک حاکم آن زمان کرمان بود. این مرد در زمینه مرمت و حفر قناتهای منطقه عمومی ماهان تلاشهای فراوانی کرد. او قریه اسماعیل آباد جوپار را بنا نهاد  وقنات آن را حفر کرد و قنات وکیل آباد را لایروبی و بغل بری نمود و آب آن را به ساختمان شترگلو رساند و آب قنات پس از گذشتن از این محل به جلوی آستانه شاه نعمت الله ولی می رسیده و این بنا رابطه تنگاتنگی با بناهای آستانه شاه نعمت الله ولی داشته و درست در امتداد بنای آستانه ساخته شده است. اگر بر روی پشت بام ساختمان شترگلو و بین دو بادگیر آن بایستیم این رابطه را به وضوح مشاهده می کنیم قنات وکیل آباد علاوه بر محله وکیل آباد صحرای کهنی نو را مشروب می کرده و مدار گردش آب این قنات 12 ساعت در شبانه روز هر شبانه روز 15 سهم و هر سهم یک ساعت و 36 دقیقه است. طول قنات نزدیک 6 کیلومتر و عمق مادر چاه آن 100 متر است میزان آب قنات در سالهای پرآب بالغ بر 50 لیتر درثانیه و در سایر موارد حداقل 15 لیتر درثانیه است ولی این قنات آبی همیشه جاری و روان دارد.

 معماری شتر گلو

وجه تمایز ساختمان شترگلو نحوه ورود و خروج آب از آن است که بدون استفاده از هیچ نیروی محرکه  ای و تنها با استفاده از اختلاف سطح فواره ها ، آب با جهش یکسان شبانه روز در آن جریان و هیچگونه افت فشاری در آن وجود نداشته است و آب از هر طرف سرازیر و به وسیله جدولهای کاشی کاری شده و فواره های زیبا به درون حیاط عمارت هدایت می شده است. در مرکز ساختمان شترگلو حوض خانه ایی زیبا که با سقف بلند و گنبدی شکل و مقرنس کاری شده قرار دارد، مشاهده می شود در اطراف این حوض خانه علاوه بر اتاق ها ورواقها دهلیزهایی تعبیه شده که جریان هوا را از دو بادگیر قرینه و زیبا پس از عبور از خنکای آبی که از فواره می جوشد و در حوض و پاشویه جریان می یابد به فضاهای بیرونی هدایت می کند این ساختمان کم نظیر به جهت استفاده از آجرهای سفالی در پوشش سقف و شیب بندی مناسب و دقیق از نفوذ باران و باد در امان و استوار و پابرجا مانده است و انگاره های ارزشمند ی در گچ بری ، مقرنس کاری ،سنگ فرش فضاهای درونی حوضخانه ، درب های چوبی زیبا در نمای بیرونی ، نوع مصالح به کار رفته در مسیر آب و سایر موارد وجود دارد که همه و همه از جاذبه های پرطرفدار شیفتگان معماری سنتی ایران به شمار می روند. این بنا دارای هشتی است که پیرامون آن اتاقهای پنج دری و سه دری و بناهای جنبی ساخته شده اند. در بدو ورود محل پذیرایی قرار داشته که دو اتاق قرینه در دو طرف واقع شده اند که به نظر می رسد یکی به عنوان آبدارخانه و دیگری برای استفاده خدمتکاران در نظر گرفته شده است و جود شومینه های زیبا و رف های مترادف اوج زبردستی معماران را می رساند. از محل این ورودی آب به دو قسمت دیگر ساختمان هدایت می شده است. قسمت اول به اصطبل می رفته که برای استفاده اسبان و میرآخوران و همراهان مهمانان سرشناس در نظر گرفته شده است وقسمت دیگر به محل ظرف شوی خانه هدایت می شده است. کانال ورودی ظرفشوی خانه هنوز هم باقی است. ظرفشوی خانه علاوه بر اینکه محل شستن ظروف بوده آب آشامیدنی رانیز تامین می کرده و شربت خانه نیز به حساب می آمده است. طرح ساختمان شترگلوی طوری است که نمی توان گفت محل زندگی همیشگی خانی ، حاکمی ، اربابی و یا فرمانروایی و شاهی بوده است. این ساختمان استراحتگاه موقت به حساب می آمده و در فصل تابستان و بهار از مهمانان ویژه در آن پذیرایی می شده است. وجود ظرفشوی خانه که بی نظیرترین مکان بناست صحت این ادعا را ثابت می کند به علاوه آشپزخانه کوچک نمی توانسته جوابگوی مهمانی های بزرگ باشد و از طرفی سردر باقی مانده در آن طوری ساخته شده که محل استفاده موقت به حاسب می آید و اثری از برج و بارو و محل استقرار نگهبانان نمی باشد.  اصطبل آن هم چندان وسیع نیست که بتوان گفت اسب های زیادی در آن جای می گیرد. آنچه مسلم است این بنای بزرگ و بی نظیر مکمل باغ شاهزاده بوده است و اکنون در گذر زمان ابهت آن بیش از پیش نمایان است حیاط منظم و مربع مستطیل شکل آن گویای همین است که محل استراحت موقت بوده است و نارنجستان ساختمان نمودی مانند سایر قسمت ها ندارد و این اثر هنوز نفس می کشد و دست نیاز به سوی همه ما دراز کرده تا بازسازی شو د وبخشی از تاریخ این سرزمین کهن را به نمایش می گذارد.