بررسی ساخت فیلم دینی در «چشم شب روشن»

به گزارش خبرگزاری برنا، برنامه «چشم شب روشن» به تهیه‌کنندگی امیر قمیشی و با اجرای محمد صالح علا چهارشنبه (۲۵ خرداد) به بحث و گفتگو پیرامون فیلم و سریال‌های مربوط به تاریخ اسلام اختصاص داشت.

نبوی پیش از آغاز گفتگو، از دست‌های خالی سینما در تولید آثار تاریخی اسلامی گفت و به آثاری چون «روز واقعه» به کارگردانی شهرام اسدی و «رستاخیز» به کارگردانی احمدرضا درویش که در این ژانر ساخته شده‌اند اشاره کرد.

سال‌ها اهل تاریخ به فیلم‌ها ایراد گرفتند

وی عنوان کرد: طی سال‌ها مباحثی شکل می‌گرفت و هنگام ساخت آثار سینمایی و تلویزیونی در این زمینه اهل تاریخ به آن اشکال می‌گرفتند و اهالی سینما در پاسخ به آنها می‌گفتند: اگر ما مطابق میل شما رفتار کنیم، آثار ما معنای درام خود را از دست داده و ما باید در نهایت تاریخ را مستند کنیم و بخوانیم و این در حالیست که سینماگران باید تاریخ را دراماتیک بیان کنند.

نبوی در ادامه از مهمانان برنامه پرسید: چه همسایگی خجسته‌ای میتواند بین هنرمندان و اهل تاریخ اسلام در بگیرد، تا آثارمان قدرتمندتر از قبل شود؟

محمد حسین رجبی در پاسخ بیان کرد: شکی نیست که زبان سینما و بیان حقایق تاریخی از طریق سینما در فکر و ذهن و باورهای مردم بسیار تاثیرگذار و بانفوذ است و هیچ‌چیز نمی‌تواند به اندازه سینما حقایقی را در این زمینه بیان کند. بنابراین سینما یک وسیله و ابزار مهم برای تبیین عقاید تاریخی و به خصوص آنجایی که به عقاید ما برمی‌گردد است و ما باید از این نعمت به خوبی بهره‌برداری کنیم.

منافاتی بین لحاظ کردن بار دراماتیک و بیان واقعیات تاریخی در فیلم‌ها نمی‌بینم

این استاد دانشگاه ادامه داد: این اختلاف نظر هست کسی که با نگاه تخصصی و تاریخی به این مسئله می‌نگرد، تلاش دارد آنچه حقایق بوده در تصویر باشد و به نمایش دربیاید، اما هنرمندان دوست دارند که بار دراماتیک این آثار بالا رود و هنرمندانه این مسائل بیان شود. اما من منافاتی بین این دو نمی‌بینم و می‌توان آثاری را در حوزه سینما و تلویزیون ساخت که وقایع بدون آنکه در آن دستبردی و حذفی صورت بگیرد و یا اضافاتی که روح آن واقعه را دگرگون کند، در عین حال بسیار هنرمندانه باشد. من گاهی از هنرمندان می‌شنوم که می‌گویند نمی‌شود عین تاریخ فیلم ساخت، چرا که از نگاه آنها فیلم حالت خشکی پیدا می‌کند و جاذبه نخواهد داشت.

رجبی دوانی اظهار کرد: من این را قبول ندارم. به عنوان مثال می‌توان به فیلم «محمد رسول الله» ساخته مصطفی عقاد اشاره داشت که علی رغم سانسورهایی که در رابطه با حضرت علی (ع) داشت و مثلا جنگ خندق نمایش داده نشد و پهلوانی و قهرمانی حضرت علی چون تبلیغی برای شیعه می‌شد نمایش داده نشد، ولی بسیار هنرمندانه و عین تاریخ ساخته شده بود. هنرمندان ما باید در کنار هنر خود این باور را اصلاح کنند که اگر ما خواستیم فیلم عین تاریخ بسازیم، جاذبه نخواهد داشت لذا به خودمان اجازه بدهیم در وقایع تاریخی دست ببریم و یا شخصیتی را جعل کنیم و مواردی را به آنها نسبت بدهیم یا چیزی به آن اضافه کنیم. مانند فیلمی که به امام مجتبی (ع) منسوب شد که اثر بسیار ضعیف و شخص محوری در این فیلم، شخصی خیالی بود. مخاطبان آن را باور می‌کنند و در صورت آگاه شدن از وجود این شخصیت خیالی اعتماد خود را نسبت به این آثار از دست می دادند. علی رقم داشتن مشاوران تاریخی این گونه آثار.

تاریخ داستانی است که کسی زودتر آن را نوشته است

«حبیب احمدزاده»، مستندساز در پاسخ به سوال نبوی گفت: بحث اینکه چرا ما نتوانستیم تاکنون ذره‌ای از این نور را به جامعه جهانی به خوبی نشان بدهیم، یک مشکل چندگانه بوده و ممکن است ده‌ها نفر تاریخ را در کتاب‌هایشان به صورت‌های مختلف تفسیر کرده باشند و موضوعات را ارائه داده باشند و ما می‌گوییم تاریخ داستانی است که کسی زودتر آن را نوشته و ما باید صحت و درستی آن را مشخص بکنیم.

احمدزاده در ادامه تشریح کرد: به نظر من بحث اصلی گفتگوی ما اینجاست که ما با یک گروه منسجم حقیقی واقعی از حوزه روبرو نیستیم. وقتی که یک نفر هنرمند یا فیلمنامه‌نویس است به نظر من اولین مشکلش این است که با دیدگاه‌های مختلف نه توسط علما، بلکه اول توسط مسئول دفتر علما روبرو می‌شود.

وی افزود: خیلی از جاهایی که ما نسبت به یک فیلم اعتراض داریم، یعنی فلان شخص ندیده است دوستان آن دیده و نظرات و سلیقه‌هایی دارند. چون مورد اعتماد هستند این نظرات را منتقل می‌کنند و چون درد دین دارند و دلسوزی آنها به آن بزرگ خدشه ای وارد نمی کند، من فیلمساز تاریخی به جای ترس از دشمن از خودی ها باید بترسم که تمام اینها از فقر مدیریت صحیح فرهنگی است.

فیلم‌های دینی مدیریت منسجمی ندارند

نویسنده فیلم سینمایی «۵۰ قدم آخر» یادآور شد: زمانی که یک هنرمند رها می‌شود و طرح یا فیلمنامه‌ای را ارائه می‌کند، ۶ ماه تا یک سال کنار محقق یا روحانی یا از این قبیل می‌رود، همه اینها باعث می‌شود که هنرمند به کار خودش تکیه کند، به نظر من برای مدیریت این ماجرا فکری نشده و اینها حواشی است که همیشه پیش می‌آید و حل می‌شود. ما تا این مدیریت را نداشته باشیم، همه می‌توانیم معترض باشیم؛ یعنی حوزه‌های علمیه به آن فیلم معترض باشند خود کارگردان معترض باشد که من فلان قسمت را می‌خواستم بیاورم و...

احمدزاده تأکید کرد: این تکلیف‌گرایی حداکثر در مورد کار ساخت فیلم‌های دینی از تکلیف حداقلی باید بیرون بیاید، به نظر من مدیریت منسجمی ندارد.

نبوی نیز در این‌باره گفت: پس از گذشت ۴۰ سال یک فیلم سینمایی در این زمینه نداریم و تنها یک سریال مانند امام علی(ع) به کارگردانی داوود میرباقری وجود دارد.

نمی‌توان مستقیم به موضوع معصومین وارد شد

وی افزود: یکی از حلقه‌های مفقوده‌ای که در مباحث مربوط به تاریخ اسلام و شخصیت اسلامی می‌تواند مورد بحث قرار بگیرد، این است که نمی‌توان مستقیم به موضوع معصومین وارد شد؛ مانند سریال «ولایت عشق» از مهدی فخیم زاده که با رعایت همه موارد باز هم از طرف نهادها اشکالاتی بر آن وارد شد و سوال من این است که چرا نباید به مضامین توجه کنیم؟ اگر بخواهیم مضمون گرایانه به مضمونی که مورد توجه و نقطه عطف آن امام بوده نگاه کنیم، چگونه است؟

«محمدحسن رجبی»، کارشناس تاریخ در این زمینه عنوان کرد: یک روحی حاکم است در عملکرد امیرالمومنین (ع) چه در عصر رسول خدا(ص) و چه در زمان خلفای سه گانه و چه در زمان خلافت خود حضرت و آن تکلیف‌محوری و عمل به تکلیف خدا و عدم ملاحظه و انعطاف نسبت به اشخاص و چهره‌هایی که این نوع نگاه را برنتابند است.

وی افزود: امیرالمومنین در نصب حاکمان چند اصل را مد نظر داشتند: یکی ایمان و تقوای فرد است، دوم توانمندی یعنی قدرت اجرایی داشته باشد و بتواند مدیریت کند، سوم وفاداری به حاکم بودن و نظام حق؛ روح حاکم بر عملکرد حضرت علی (ع) این است که به رضای خدا و تکلیفی که متوجه او است عمل کند و ملاحظه‌ای حاضر نیست در این ارتباط بکند. ما می‌توانیم فیلم‌هایی را با این مضامین بسازیم. این در بُعد درس گرفتن از مکتب امیرالمومنین (ع) و ضوابط مقدس اهل بیت علیه السلام. اما ما می‌توانیم یک مضمون و نداشتن عملکرد درست در قبال حوادث مهم را به عنوان اصل قرار داده و با ساختن فیلم‌هایی درباره شخصیت‌هایی چون «سلیمان بن صرد خزاعی» و نوسانات عملکردهای او در ۳ مقطع مهم با امیرالمومنان (ع)، هم امام حسن (ع) و هم امام حسین (ع). کسی که خودش از امام حسین (ع) را در بین مردم کوفه کلید می‌زند و باعث نجات عده ای می شود و سعادت اخروی آنها عقب می‌ماند یا برای مثال جایی از امام زمانش جلو می‌افتد، به امام مجتبی (ع) توهین می‌کند و جایی عقب می‌افتد و حاضر نیست در جنگ جمل حضرت علی (ع) را همراهی کند و حضرت او را توبیخ می‌کند. ما می توانیم این مضامین را مطرح و درس ها و آموزه ها را از این طریق به جامعه منتقل کنیم.

کار بدون نقص، قرآن است

این مستندساز ادامه داد: اگر یک هنرمند یا تهیه‌کننده بخواهد کارش را اولویت دهد، باورش نمی‌شود که به کارش اشکال گرفته نشود. کار بدون نقص قرآن است. مشکل اصلی ما این است که در مسائل دینی اگر بیمار از در وارد شود و او را دچار مریضی بینیم، به جای اینکه با مرض دعوا کنیم با مریض دعوا می‌کنیم!

نبوی نیز گفت: در حوزه‌های هنری مربوط به تاریخ اسلام باید بپذیریم که هنرمندان دست‌کم نسبت به اجتهاد و تکلیف اجتماعی‌شان از علمای بزرگ جلوترند. سوال من از آقای رجبی اینجاست که به اعتبار اینکه سال‌های سال، زمان و انرژی‌تان را در اختیار اسلام گذاشتید، درباره سنت و سیره امامان معصوم و نوع سلوک و منشی که با هنرمندان روزگار خود داشتند کمی برایمان توضیح دهید؟

ناظر فیلم های تاریخی و دینی باید بتواند در مقابل هجمه‌ها ایستادگی کند

رجبی در این‌باره گفت: در این ارتباط حوزه‌های علمیه ما به این مسئله رسیدگی نکرده و ما در این زمینه دارای اولویت هستیم. ایده‌آل آن است که حوزه و دفاتر مراجع عظام یک انجمنی را تشکیل دهند و افراد صاحب نظری را در این راستا انتخاب کنند تا کسانی که متقاضی ساخت فیلم‌های دینی هستند، با مطرح کردن فیلمنامه و نوع نگاهش در این انجمن، تایید شود و مجوز بگیرد. در حین ساخت فیلم‌ها نیز ناظری از آن مرجعیت در آنجا حضور داشته باشد و در مقابل هجمه‌ها محکم بایستد.

وی تصریح کرد: در حال حاضر که این موقعیت وجود ندارد، راهکار دیگر این است که صدا و سیما از مراجع عظام یا از سازمان مرکزی حوزه نماینده‌ای درخواست کند، شورایی وجود داشته باشد و این شورا با صدور مجوزهای مربوطه برای فیلسازان و رصد فیلنامه، نظرات محوری خود را به ثبت برسانند.

این مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام تأکید کرد: در این میان هنرمندان با انگیزه‌ای وجود دارند که مسائلی از قبیل گیشه برایشان اهمیت ندارد؛ از روی عِرق دینی می‌خواهند وارد شوند و کاری را انجام بدهند اما ناگهان پس از روبرویی با برخی موانع، از ادامه کار پشیمان می شوند و این امر مانع ورود آنها به عرصه ساخت فیلم های تاریخی می شود.

رجبی دوانی تصریح کرد: در ساخت آثار تاریخی _اسلامی تنها مشاور تاریخی کافی نیست و اگر نظارت ها دقیق بود و فیلمنامه ها خوانده می شد این گاف ها و اشتباهاتی که فاحش است در ساخت این فیلم ها پدید نمی آمد.

این استاد دانشگاه در راستای صحبت های قبلی خود، به اشکالات «مختارنامه» به کارگردانی داوود میرباقری، پیرامون مسائل حج این سریال پرداخت.

احمدزاده نیز در ادامه گفت: این گونه آثار باید به گونه‌ای ساخته شوند که مخاطب با دیدن‌شان شخصیت‌های آن را الگوی زندگی خود قرار دهد. فیلم‌های دینی ما زمانی برنده است که منطقی را به کار ببرد که بیننده آن در دورترین نقطه جهان هم، با تماشای این اثر به منطقی بودن و حق باوری و اینکه این درست ترین روش زندگی است پی ببرد.

در این بخش مجری کارشناس برنامه از رجبی پرسید که رابطه ائمه با هنرمندان زمان خود چگونه بود؟

رجبی پاسخ داد: در زمان ائمه علیه السلام فقط شعر و شاعری را هنر می‌دانستند و این هنر در قبل از اسلام ضد ارزش‌های دینی بود، چرا که شاعری در آن زمان در جریان باطل به کار برده می‌شد. اسلام این نگاه را عوض کرد و شاعری در راه ارزش‌های اسلامی قرار گرفت که از نمونه های بارز آن می توان به شاعری حضرت علی (ع) اشاره کرد. همچنین ائمه نیز به شعر شاعران بزرگ استناد می کردند. تایید و تشویق هر کسی که با هر هنری و توانی که دارد در خدمت ارزش های الهی و سعادت جامعه بشری، از رفتار های امامان ما است.

نبوی نتیجه‌گیری کرد: امامان معصوم ما دست از دامان هنرمندان بر نمی چیدند و به همنشینی و هم صحبتی با آنان می پرداختند و شعر آن روزگار عالی ترین هنر از نگاه آن جامعه است. امروز نیز یکی از بهترین جلوه های هنر برای برقراری ارتباط با افکار عمومی سینما است.

رجبی در تکمیل این سخنان عنوان کرد: امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب به جایگاه سینما در خدمت معارف دینی بسیار تاکید داشتند.

احمد زاده در پایان تصریح کرد: اشتباه کلیسا منتسب کردن همه چیز به خدا بود. این مواجهه نفی صرفی با همه موضوعات از ترس اینکه دامن گناه همه ملت را آلوده کند خدایی نکرده ما را به جایی میرساند که همه از عمل بترسند و فکر کنند که دین ما دین ناقصی است.

«چشم شب روشن» به تهیه کنندگی امیر قمیشی در ماه مبارک رمضان شنبه تا چهارشنبه ساعت ۲۴ به مدت ۹۰ دقیقه با اجرای محمد صالح علا به صورت زنده روانه آنتن شبکه چهار و تکرار آن ساعت ۱۴ روز بعد پخش می شود.