جنجال‌های نوبل ادبیات

«ژان پل سارتر» نویسنده و فیلسوف فرانسوی سال ۱۹۶۴ به عنوان برنده این جایزه معرفی شد، اما از دریافت آن خودداری کرد. او همیشه به جوایز رسمی با دیدی انتقادآمیز نگاه می‌کرد و بیشتر به همین دلیل، این اقدام کم‌سابقه را انجام داد.

برخی از انتخاب‌های دیگر آکادمی نوبل ادبیات هم به دلایل دیگری باعث تعجب شد؛ برای مثال در سال ۱۹۷۴ نام «ایویند جانسون» و «هری مارتینسون» دو نویسنده کمتر شناخته‌شده و مهم‌تر از آن، عضو آکادمی نوبل، به طور مشترک جایزه نوبل را کسب از آن خود کردند. این در حالی بود که در آن سال نویسندگان بنامی چون «گراهام گرین»، «سال بلو» و «ولادیمیر ناباکوف» می‌توانستند این جایزه را به دست آورند.

طی ۲۰ سال گذشته دو برنده نوبل به صورت جدی در آرای مردم و افراد اهل فن، دودسته‌گی ایجاد کرده‌اند: «داریو فو» نمایشنامه‌نویس و بازیگر ایتالیایی که سال ۱۹۹۷ از سوی آکادمی برگزیده شد و «باب دیلن» خواننده آمریکایی. برخی منتقدان با «سبک‌وزن» خواندن «فو»، انتخاب آکادمی را زیر سوال بردند. او پیش از نویسنده شدن، در حرفه بازیگری شهرت داشت و کارهایش از سوی کلیسای کاتولیک سانسور می‌شد.

درباره «باب دیلن» خواننده و ترانه‌سرای آمریکایی هم حرف بسیار است؛ در کنار تردید تعداد زیادی از ادبیات‌دوستان به انتخاب سال گذشته آکادمی سوئدی، «دیلن» پس از اعلام برنده شدنش تا هفته‌ها سکوت کرد و صدای اعتراض اعضای آکادمی نوبل را درآورد. برنده نوبل ۲۰۱۶ بعدا در جلسه‌ای تقریبا خصوصی سخنرانی پرحاشیه‌اش را ایراد کرد و جایزه نوبل ادبیات را از آن خود کرد.

آکادمی نوبل طی این ۱۰۹ سال، از نویسندگان مشهوری چون «ویلیام فاکنر»، «ارنست همینگوی»، «جان اشتاین‌بک» و «آلبر کامو» تقدیر کرده است. «رودیارد کیپلینگ»، «ساموئل بکت» و «گابریل گارسیا مارکز» هم از دیگر نام‌های بزرگی هستند که جایزه نوبل ادبیات به آن‌ها اختصاص یافته؛ اما هستند نویسندگان بزرگی که در کمال ناباوری شایسته دریافت این جایزه شناخته نشدند: «لئو تولستوی»، «جیمز جویس»، «آنتوان چخوف»، «مارسل پروست»، «کارلوس فوئنتس»، «ازرا پاوند«، «توماس هاردی»، «مارک تواین»، «هنریک ایبسن»، «خورخه لوییس بورخس»، «آسترید لیندگرن»، «امیل زولا»، «جوزف کنراد»، «پل والری»، «هنری جیمز» و «ویرجینیا وولف».

در حالی که بسیاری از کاندیداهای برجسته مورد تأیید آکادمی نوبل قرار نگرفتند، نویسندگان گمنامی که حتی در کشور خودشان هم کمتر شناخته شده‌اند، جایزه نوبل را به خانه بردند؛ «هالدور لاکسنس» ایسلندی، «اریک اکسل کارلفدت» سوئدی، «اودیسیوس الیتیس» و «یاروسلاو سیفرت» از جمله این افراد هستند.

وقتی «سوتلانا الکسی‌یویچ» بلاروسی سال ۲۰۱۵ برنده این جایزه شد، نظرسنجی‌ای صورت گرفت و نشان داد نام این نویسنده به گوش ۶۵ درصد مردم روسیه آشنا نیست.

سال ۲۰۰۹ نوبل ادبیات را به «هرتا مولر» دادند و آن روز هم معترضان ساکت ننشستند. امروز قضاوت کردن در این‌باره خیلی آسان است اما در آن روزها بسیاری از منتقدان و استادان دانشگاهی آمریکا می‌گفتند: تا حالا هرگز اسم «هرتا مولر» به گوش‌مان نخورده! این افراد به اروپایی‌محور بودن انتخاب‌های آکادمی سوئدی معترض بودند. این اتفاق درباره «پاتریک مودیانو» رمان‌نویس فرانسوی و برنده سال ۲۰۱۴ هم افتاد.

در کمال شگفتی نگاهی به آمارها نشان می‌دهد بین سال‌های ۱۹۰۱ و ۱۹۸۵ تنها هشت برنده از کشورهای غیراروپایی و آمریکایی انتخاب شدند. شاید یکی از دلایل این امر، کم بودن ترجمه آثار غیراروپایی و در دسترس نبودن کارهای این نویسنده‌ها در فضای مجازی بوده است.

«وول سوینکا» نیجریه‌ای سال ۱۹۸۶ به عنوان اولین نویسنده آفریقایی، نوبل ادبیات را به دست آورد. «رابیندرانات تاگور» تنها نماینده هندی در میان برندگان نوبل ادبیات است و «اورهان پاموک» تنها نویسنده ترک است که این جایزه مهم ادبی را به خانه برده.

از مجموع برندگان‌ نوبل ادبیات تاکنون، تنها ۳۰ نفر غیراروپایی بوده‌اند و حتی کشوری چون سوئد بیش‌تر از همه‌ کشورهای قاره‌ آسیا، سابقه‌ کسب نوبل ادبیات را دارد. اظهارات چند سال پیش «هوراس انگدال»  - دبیر وقت آکادمی نوبل - که اروپا را محور اصلی جهان ادبیات دانسته بود، به ‌نظر توجیهی برای این جهت‌گیری‌های جغرافیایی است.