آداب و رسوم و مراسم «زنجیرزنی جفتی» ابرکوهی‌ها در محرم

به گزارش خبرگزاری برنا؛ یزد یکی از استان‌های مطرح کشور در زمینه عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) است و این عزاداری‌های نمونه و خاص سبب شده که امروزه عنوان حسینیه ایران به استان یزد داده شود و بدون شک عزاداری‌های بی نظیر در یزد و شهرستان‌های آن دلیلی بر این نامگذاری است که در این گزارش به عزاداری نمونه و خاص شهرستان ابرکوه می‌پردازیم.

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که قدمت عزاداری سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) در ابرکوه به بیش از یک قرن می‌رسد که توسط عالم و مجتهدی به نام «میرزا عبدالغنی موسوی رجایی» که هم‌اکنون در مسجد بزرگ آقا ابرکوه مدفون است، پایه‌گذاری شد.

تاریخچه شکل‌گیری هیئت در ابرکوه

در دیار ابرکوه و پیش از به وجود آمدن دسته‌های امروزی، عزاداری به شکل تعزیه و مراسم روضه‌خوانی بود. رفته‌رفته هیئت «سنگ‌زنی» نیز شکل گرفت بدین ترتیب که سنگ زن‌ها با لباس‌های مخصوص دو قطعه سنگ کوچک یا چوب را در بالای سر، پیش رو و پایین به هم زده و همراه با نوحه‌خوانی، ماتم‌سرایی می‌کرده‌اند.

 با به وجود آمدن هیئت‌های عزاداری به شکل امروزی، کم‌کم سنگ‌زنی منسوخ شد.

 بر اساس اسناد و شواهد تاریخی، مرحوم آیت‌الله آقا میرزا عبدالغنی موسوی رجایی در سال 1304 هجری قمری وارد ابرکوه شد و در کنار اقدامات بسیار ارزشمندی که در تربیت عالمان دینی انجام داد، در حدود یکصد و سی سال قبل یعنی در اواخر عهد ناصرالدین‌شاه قاجار هیئت عزاداری زنجیرزنی ابرکوه را در قالبی کاملاً هنری، بدیع و نوآورانه، تأسیس کرد.

راه‌اندازی اولین هیئت زنجیرزنی در سال 1307

علاوه بر نقل‌قول بزرگان شهر و تحلیل‌های تاریخی سندی ارزشمند از دست خط مرحوم میرزا عبدالغنی که نزد مرحوم آقا سید حسام رجایی (نوه پسری میرزا عبدالغنی) بوده مؤید راه‌اندازی هیئت در ابرکوه توسط وی است. در دست خط آمده است که به یاری خداوند و برای اولین بار در سال 1307 هیئتی از عزاداران از سمت دربقعله به منزل وی آمده است.

اما علاوه بر قدمت عزاداری، نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است شیوه زنجیرزنی و نوای موسیقی محرم ابرکوه است که به دلیل منحصربه‌فرد بودن در سراسر جهان، این دو سنت را در کنار شدّه گردانی و جوش دور، در سال 1392 به فهرست ملی آثار ناملموس میراث فرهنگی اضافه کرده است.

«زنجیرزنی جفتی» عزاداری مختص مردم ابرکوه در محرم

زنجیرزنی در سراسر جهان مرسوم است؛ اما زنجیرزنی در ابرکوه که معروف به «زنجیرزنی جفتی» است، شاخصه‌هایی دارد که آن را از سایر مناطق متمایز می‌کند. هیئت عزاداری در ابرکوه شامل دو بخش زنجیرزنی و سینه‌زنی است که زنجیرزنان، جلودار هیئت بوده‌اند.

نوای موسیقی طبل با آن حزن و اندوه عمیق که در خود نهفته دارد و نوع ویژه زنجیرزنی جفتی که شکوه، وقار، زیبایی، تواضع و خلوص ویژه‌ای را وصف می‌کند، از جمله همان نوآوری‌های میرزا عبدالغنی در هیئت عزاداری ابرکوه است که پس از گذشت سال‌های بسیار، همچنان بدون کوچک‌ترین تغییر اجرا می‌شود.

زنجیرزنی ابرکوه بدون موسیقی خاص آن ناقص است

زنجیرزنی ابرکوه بدون وجود نوای موسیقی خاص آن شامل: صدای طبل، سنج و شیپور، هیچ جلوه خاصی ندارد. اهمیت و جایگاه این موسیقی تا جایی است که زنجیرزنی بدون آن ناقص بوده و زنجیرزنان بدون شنیدن این نوا قادر به زنجیر زدن نبوده و حرکات هماهنگ و یکسان آنان کاملاً درهم ریخته و مختل می‌شود.

پیشکسوتان عزاداری و قدیمی‌های ابرکوه این موسیقی حزن‌انگیز را که برجسته‌ترین نماد عزاداری مردم این خطه از کویر است، تکرار عبارت «حسین، حسین، حسین جان» می‌دانند.

تکرار «حسین، حسین، اباالفضل» برای افزایش هماهنگی زنجیرزنان

امروزه با توجه به افزایش بیشمار جمعیت زنجیرزنان در هیئت‌های هر محله و برای ایجاد هماهنگی بیشتر عبارت «حسین، حسین، اباالفضل» توسط زنجیرزنان با صدای بلند فریاد زده می‌شود. به‌طوری‌که بخشی از هیئت «حسین، حسین» را تکرار کرده و بخشی دیگر در پاسخ عبارت «اباالفضل» را به زبان می‌آورند.

نواختن طبل نیازمند مهارت خاصی است؛ چراکه نواختن طبل انواع مختلفی دارد که هر کدام مختص به یک مجلس یا مکان خاص است. طبال ها در محافل روضه‌خوانی «طبل مجلسی»، در معابر و مسیر هیئت «طبل توراهی» و برای آماده شدن زنجیرزنان و ورودی مجالس یا تکایا «طبل تو دالونی» می‌نوازند.

در قدیم 2 نوع طبل بوده است، یکی طبل پوستی کوچک و دیگری طبل پوستی بزرگ که به آن «اسکندر» می‌گفتند. مرحوم «فتح‌الله اسماعیل» یکی از اساتید طبل و زنجیرزنی بود که چند شاگرد از جمله استاد میرزا داشت.

«دشداشه» لباس ویژه زنجیرزنان ابرکوه

پوشش خاص زنجیرزنان که در اصلاح عامیانه و قدیمی‌های شهر به «جوش زنان» شهرت داشتند، یکی دیگر از وجوه تمایز زنجیرزنی جفتی ابرکوه با سایر نقاط کشور است.

 زنجیرزنان برای نشان دادن تواضع، خلوص، ادب و احترام و همچنین به نشان عزای سالار شهیدان و 72 تن از شهدای کربلا، لباس‌های بلند به رنگ مشکی همچون لباس عربی موسوم به «دشداشه» بر تن می‌کنند.

هیچ زنجیرزنی را در هیئت‌های شهر ابرکوه نمی‌توان یافت که بدون پوشیدن این لباس وارد هیئت شود، زیرا بر تن کردن این لباس بلند از جمله ملزومات زنجیرزنی است. بستن شال سبز به کمر و یا انداختن آن دور گردن معرّف سادات شهر است که جلوه و زیبایی خاصی به هیئت می‌بخشد.

استفاده از دو زنجیر در هیئت‌های ابرکوه بر خلاف هیئت‌های سایر مناطق کشور، مرسوم است. نواختن زنجیرها کاملاً با صدای طبل منطبق بوده و کوچک‌ترین اشتباه از سوی طبال ها که نوای طبل را تغییر دهد، موجب ایجاد ناهماهنگی در حرکت زنجیرزنان می‌شود.

حرکت زنجیرزنان هم به این شکل است که آنان زنجیرها را در دست گرفته، دست‌ها را در دو طرف بدن قرار داده و گوش به زنگ صدای طبل طبال ها می‌مانند. با شنیدن صدای طبل در اولین مرحله، با یک حرکت هر دو دست را با هم بالا آورده و زنجیر را بر روی دو شانه خود می‌زنند.

در مرحله بعد حرکت دست‌ها به صورت معکوس انجام می‌شود. به این صورت که تنها دست راست پایین می‌آید و دست چپ سر جای خود می‌ماند و دوباره هم‌زمان با بالا آمدن دست راست و خوردن زنجیر بر روی شانه دست چپ پایین می‌رود.

این حرکت معکوس دست‌ها تا انتهای هیئت به همین روند ادامه می‌یابد. ضمن اینکه زنجیرزنان باید در حین زنجیر زدن در مسیری که از پیش برای هیئت تعیین شده است حرکت کنند. هنگامی‌که طبالان و زنجیرزنان به مکان روضه‌خوانی می‌رسیدند، هرگز به آن محفل وارد نمی‌شدند تا روضه‌خوانی تمام شده و توسط روضه‌خوان گریزی زده شود.

چاوشی خوانی، سنت قدیمی و میان برنامه زنجیرزنی

وقتی زنجیرزنان وارد یک مجلس می‌شدند و اندکی از زنجیرزنی می‌گذشت، آیین چاوشی خوانی اجرا می‌شد. چاوشی خوان با حرکت دست به طبال ها اعلام می‌کرد که صدای طبل را قطع کنند.

در این هنگام شروع به خواندن ابیاتی در رابطه با امام حسین (ع) با یک لحن خاص می‌کرد که پس از اتمام بیت آخر، دوباره با حرکت دست به طبل‌ها اعلام می‌کرد که نواختن را آغاز کرده و متعاقب آن زنجیرزنان هم شروع به زنجیر زدن می‌کردند. این کار دو یا سه بار در هر مجلس تکرار می‌شد.

معروف‌ترین چاوشی خوانی در هیئت زنجیرزنی ابیات ذیل بوده و هست:

بر مشامم می‌رسد هر لحظه بوی کربـلا/ بر دلم ترسم بماند آرزوی کربلا

ای برادر سعی کن شاید خدا قسمت کند/ شربـت از آب خوشگـوار کربـلا

تشـنة آب فُراتَـم ای اَجـل مهلـت بـده/ تا بگیرم در بغل قبر شهید کربلا

بعضاً پس از خواندن چاوشی، چاوشی خوان می‌گفت: تو اگر شوق مرقدش داری به شاه تشنه لب دشت کربلا صلوات؛ به یازده پسران علی و الله به ماه اَنور هر یک جداجدا صلوات؛ به قاسم (ع) و علی‌اکبر (ع) جداجدا صلوات؛ اگر خسته‌جانی بگو یا علی (ع)، اگر ناتوانی بگو یا علی (ع)، تنت گر بیفتد در میان بلا مترس از بلا و بگو یا علی (ع) یا علی (ع) یا علی (ع).

مستقل شدن هیئت‌های زنجیرزنی از هیئت مادر

اولین دسته عزاداری به این صورت شکل گرفت که همه عزاداران شهر در محله درب قلعه تجمع و سپس به سمت دیگر محلات و مجالس روضه حرکت کردند. این روند واحد بودن هیئت در ابرکوه تا حدود سال 1326 ادامه داشت تا اینکه به دلیل افزایش جمعیت، محله‌های دروازه میدان، گل‌کاران، جرمدین، جهانستان و طاووس هیئتی مستقل تشکیل دادند.

در سال‌های بعد نیز تک‌تک محلات از هیئت مادر جدا شده و امروزه همه محله‌ها برای خود هیئت و حسینیه جداگانه دارند که هر یک در وعده‌های سه‌گانه (صبح، بعدازظهر و شب) از هفتمین روز ماه محرم تا شام غریبان میزبان سایر هیئت‌ها می‌شوند.

مسیر خاص هیئت‌های عزاداری در روز عاشورا

این روند میزبانی هیئت‌ها در روز عاشورا اندکی متفاوت است و از چندین سال گذشته تا کنون تمامی هیئت‌ها در یک مسیر تعیین شده عبور می‌کنند.

شرح این مسیر تاریخی به‌این‌ترتیب است که ابتدا هیئت محله درب قلعه از حسینیه خود به سمت میدان امام حسین (ع) حرکت کرده و هیئت محله نبادان هم به همین ترتیب پشت سر آن‌ها به راه می‌افتادند.

هیئت‌ها بعد از عزاداری در میدان امام حسین (ع) به سمت حسینیه محله دروازه میدان می‌رفتند و با عبور از مقابل خانه تاریخی آقازاده، کوچه‌پس‌کوچه‌های محله قلعه‌نو، به سمت حسینیه محله جهانستان حرکت کرده و به آستان مقدس امامزاده احمد (ع) می‌رسیدند.

اجتماع عظیم و وحدت‌آفرین زنجیرزنان ابرکوه در روز هشتم محرم

در سال‌های اخیر به دلیل نشان دادن اهمیت، عظمت و معرفی سبک ویژه زنجیرزنی ابرکوه، همه زنجیرزنان شهر با یک اتحاد مثال‌زدنی و تکرار نشدنی، فارغ از هرگونه گرایش، عقیده، سلیقه و تنها به عشق امام حسین (ع) و برای ابراز اراده و تواضع به ساحت مقدس خاندان عصمت و طهارت و شهدای کربلا، با اجتماع خود یک حماسه حسینی بی‌نظیر را خلق می‌کنند.

هزاران هزار عزادار در روز هشتم محرم که به نام روز ابرکوه نام‌گذاری شده است، آیین عزاداری زنجیرزنی را با زمزمه «حسین، حسین، اباالفضل (ع)» برگزار می‌کنند که این سنت دیرینه دل هر بیننده‌ای را به عشق امام حسین (ع) می‌لرزاند و همه‌ساله بازدیدکنندگان زیادی را از سراسر ایران و حتی سایر کشورها به ابرکوه می‌کشاند.