روایت ها و قصه های قرآنی جای استراتژی، قانون دارند

به گزارش سرویس فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا، استاد فلسفه و عرفان اسلامی افزود: در فرهنگ قرآنی راجع به غیب و شهادت بارها صحبت شده است. هر امر پنهان در زبان عرفی غیب است و شهادت یعنی چیزی که پوشیده نیست. غیب و شهادت در قرآن در مقابل هم به کار رفته‌اند. شهادت هر چیزی است که با حس مادی توسط ما انسان‌ها فهم می‌شود. غیب نیز هر چیزی از عالم ماورا است که بر ما پوشیده است و جزء عالم ماده نیست. وحی، قیامت، ملائکه، خداوند و اسماء الهی از امور غیبی هستند.

وی ادامه داد: قرآن در آیات اولیه سوره بقره از متقینی که ایمان به غیب دارند صحبت می‌کند. در فرهنگ قرآنی امور غیبی متعلَق ایمان هستند که منظور ایمان به خدا و آیات الهی است؛ یعنی توحید. تفسیر دیگری از این آیه وجود دارد که می‌گوید اینجا منظور مؤمنینی هستند که هنوز به مرحله شهود نرسیده‌اند. بعد از این‌که انسان اسلام آورد و اندکی ایمان در دل او جای گرفت سطوح بعدی نیز وجود دارد. باور بعدی این است که واقعاً می‌فهمد خداوند در عالم همه‌کاره است. هر چه انسان متدین در این مسیر جلو برود بر یقین او افزوده می‌شود.

سید یدالله یزدان‌پناه سپس گفت: وقتی نفس را پاک نگه داریم القائات و الهامات خوش معنوی و معرفتی برای انسان می‌آید که همراه با احساسات و عواطف نیز هستند. «الَّذینَ جاهَدوا فینا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنا». ایمان در مرحله اول مستعار است یعنی عاریه‌ای است اما در مراحل بعدی محکم می‌شود. تا حدی که ملائکه هم می‌آیند و به انسان در مسیر ایمان کمک می‌کنند. امام کاظم می‌گوید وقتی انسان گناه می‌کند ملائکه چنان از او جدا می‌شوند که گویی در زمین پنهان شده‌اند.

وی در پایان گفت: سطح سوم نزدیک به شهود است. در ادامه این آیات در ابتدای سوره بقره می‌گوید قرآن برای این گروه از افراد متقی هدایت است. «هُدًى لِلْمُتَّقِین». قرآن برای متقین هدایت است که این هدایت دیگر هدایت بالقوه نیست بلکه هدایت بالفعل است.

در ادامه ششمین قسمت از ویژه‌برنامه «سوره»، گفتگوی مسعود دیانی با محمد ناصرزاده و نصرالله قادری با موضوع «قرآن، ادبیات داستانی و تئاتر» پخش شد.

محمد ناصرزاده گفت: قصه‌های قرآنی چند ویژگی منحصربه‌فرد دارند. اول این‌که حجّت بالغه در آن‌ها وجود دارد. یعنی همه‌فهم است و هر کس می‌تواند آن را برای دیگری بازگو کند. ویژگی دیگر این است که خداوند در قصه‌ها استراتژی ندارد بلکه قانون دارد. نویسنده‌های بزرگ همه استراتژی دارند. خداوند از همان اول با تکبر سر ستیز دارد و با شیطان در ستیز است. در برخورد با پیامبر، با هدهد و ... استراتژی ندارد بلکه قانون دارد.

نصرالله قادری در ادامه گفت: جهان تئاتر اساساً جهان عمل است. برای استفاده از قرآن اول نیازمند علم هرمنوتیک هستیم. یعنی باید زیبایی‌شناسی قرآن را درک کنیم و بعد ببینیم چقدر توان داریم تا آن را اجرای صحنه‌ای کنیم. در اینجا تخیل کمکی به شما نخواهد کرد و بلکه الهام باید به شما داده شود.

این کارگردان تئاتر و منتقد افزود: مهم‌ترین استفاده از قرآن برای تئاتر ایده است. مثلاً شهادت یک ایده است. داستان یا معنا را هم می‌توانیم از قرآن بگیریم اما همه این‌ها منوط به آن است که چقدر با قرآن و بطن‌های آن آشنا هستیم. به دروغ گفته‌اند که تئاتر هنری است برای مخاطبین خاص درصورتی‌که تئاتر برای مخاطب عام است. عمده کارهای من اقتباس از قرآن بوده است. در تئاتر ترکیه و افغانستان استفاده از قرآن را می‌بینیم که مخاطب جهانی نیز از آن‌ها استقبال کرده است. 

در این برنامه همچنین یوسفعلی میرشکاک به خوانش بخشی از تفسیر «روض الجنان و روح الجنان» پرداخت.

بررسی کارنامه قرآن‌پژوهی محسن قرائتی نیز بخش دیگری از ششمین قسمت برنامه تلویزیونی «سوره» بود که متن کامل آن به این شرح است:

محسن قرائتی، قرآن‌پژوه و مفسر قرآن، در سال ۱۳۲۴ در کاشان متولد شد. در نوجوانی وارد حوزه علمیه کاشان شد و از اولین سال‌های تحصیل در حوزه، در جلسات شبانه تفسیر قرآن حضور می‌یافت. دروس حوزوی را در قم، نجف و مشهد پی گرفت و چنانکه خود گفته است، بیشترین مطالعه وی در این دوره، درباره قرآن و تفسیر بود. قرائتی در کنار تحصیل دروس رسمی حوزه، با دوستان خود از جمله قربانعلی درّی نجف‌آبادی و نورالله طباطبایی‌نژاد به مطالعه و مباحثه تفسیر مجمع البیان می‌پرداخت و نظرات تفسیری خود در این جلسات را ثبت می‌کرد. قرائتی پس از آن با ارائه نوشته‌های تفسیری خود به آیت الله ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید و مفسرشیعه،

به جمع پژوهشگران تفسیر نمونه پیوست و به مدت ۱۵ سال با گروه تحقیق و تألیف آن همراه بود.

محسن قرائتی همچنین آموزش مفاهیم قرآن کریم به نوجوانان و جوانان را از دوران رژیم پهلوی ابتدا در کاشان و سپس در قم، نه بر فراز منبر بلکه با استفاده از تخته‌سیاه آغاز کرد. در طول سال‌های مختلف  عالمانی همچون علی مشکینی، سید علی خامنه‌ای و سید محمد حسینی بهشتی، روش وی را ستودند. 

قرائتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۵۷، اجرای برنامه هفتگی درس‌هایی از قرآن را به پیشنهاد شهید مرتضی مطهری در تلویزیون آغاز کرد. این برنامه پس از 4 دهه همچنان از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شود. محسن قرائتی همچنین در برنامه‌ای رادیویی با عنوان آینه وحی، بیان نکات تفسیری به زبان ساده را آغاز کرد. قرائتی با پژوهش‌های تفسیری‌اش در این برنامه‌رادیویی اولین قدم‌ها را برای نگارش تفسیر نور ر برداشت. قرائتی تفسیر نور را با اتکا به تفاسیر معتبر شیعه و سنی و همچنین بر اساس برداشت‌های تفسیری خود نگاشت و در این راه به دنبال انتقال پیام‌های کاربردی و همه‌فهم قرآن به عموم مردم بود. 

قرائتی در تفسیر نور با رویکردی اجتماعی و تربیتی پس از متن آیه، ترجمه آن را ذکر کرده و سپس نکته‌هایی درباره هر آیه بیان شده است که عموماً حاوی شأن نزول، آیات هم‌موضوع، روایات مرتبط و توضیحاتی برای روشن‌تر ساختن مفهوم آیه است. پس از این، مفسر به بیان پیام‌های هر آیه پرداخته است که این بخش مقصود اصلی از نگارش تفسیر بوده است. قرائتی بر این باور است که قرآن کتاب زندگی بشر در همه عصرها و برای همه نسل‌هاست و از همین رو همه تلاش خود را صرف آن کرده است تا با تکیه بر کلمات، عبارات و سیاق آیه و همچنین با توجه به آیات قبل و بعد به تبیین پیام‌های قرآن کریم بپردازد. وی سرانجام در پنجمین مرحله از تفسیر هر آیه، نشانی آیات و روایات و کتب تفسیری مرتبط را ذکر کرده و نیز به بیان نکته‌ها و پیام‌هایی پرداخته است که ذکر آنها در بخش پیشین ناممکن بوده است. محسن قرائتی در کار تتبع و بررسی تفاسیر شیعه و سنی از همکاری گروهی از محققان حوزوی بهره برده است و تصحیح نهایی اثر را بر عهده علی‌محمد متوسلی گذاشته است.

اولین مجلد تفسیر نور در سال ۱۳۷۴ انتشار یافت. با انتشار چهارمین جلد از آن در سال ۱۳۷۶، تفسیر نوربه عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شناخته شد. جلد دوازدهم و پایانی تفسیر نور در سال ۱۳۸۴ به پایان رسید. پس از آن نیز نسخه‌ای ده جلدی از تفسیر نور همراه با اصلاحات در سال ۱۳۸۸در مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن انتشار یافت. 

به باور منتقدان هدف از نگارش تفسیر نور، نزدیک کردن قرآن کریم و مفاهیم آن به مردم بوده است و از همین رو زبانی روان دارد؛ گرچه رعایت امانت در انتقال پیام نیز در آن رعایت شده است. بهاءالدین خرمشاهی، مترجم قرآن کریم نگارش تفسیر نور را بیش از هر تفسیر دیگری بر مبنای مخاطب‌شناسی دانسته و آن را کاربردی‌ترین تفسیر قرآن قلمداد کرده است. سید محمدعلی ایازی، قرآن‌پژوه تفسیر نور را از حیث روش بیان و تقسیم مطالب نزدیک به تفسیر راهنما خوانده است با این تفاوت که در تفسیر نور بر خلاف تفسیر راهنما که هر نکته و احتمالی درباره آیات بیان شده است، تنها به ذکر نکاتی پرداخته شده است که نفع و فایده‌ای در راستای هدایت و تبلیغ دارد. 

تفسیر نور، تفسیری ترتیبی است که از ابتدا تا انتهای قرآن کریم را دربرمی‌گیرد. سید مهدی روحانی، مفسر و فرقه‌شناس معاصر شیعه در نوشته‌ای درباره تفسیر نور، آن را برخوردار از ویژگی‌های لازم یک تفسیر دانسته است؛ شاخصه‌هایی از جمله بیان روان و رسا و در عین حال عاری از سستی، پرهیز از به کار بردن اصطلاحات علمی پیچیده که فهم قرآن را مشکل می‌سازد، توجه به وجه کاربردی تفسیر برای جامعه اسلامی و حتی فراهم ساختن امکان ترجمه آن برای همه جوامع انسانی، توجه به روایات معتبر اهل بیت و سرانجام برداشت از آیات با اتکا به دلالت آنها و نه بر مبنای تفسیر به رأی. آیت الله محمد مؤمن، فقیه برجسته و عضو شورای نگهبان نیز دقت و همت نویسنده را ستود و تألیف آن را بی لطف خداوند و امدادهای او ناممکن دانست.

برنامه تلویزیونی «سوره» که به موضوع قرآن اختصاص دارد، در شب‌های ماه مبارک رمضان هر شب ساعت 22:45 دقیقه از شبکه چهار سیما پخش می‌شود.