موزه شیخ شیپور

در زمان قاجار شغل برخی از لوطی‌ها سرگرم کردن مردم، شادی آفرینی و معرکه گیری بود. شیخ حسن معروف به شیخ شیپور ملقب به امین‌العلما از لوطی‌هایی بود که در دربار ناصری و مظفری روزگار می­‌گذراند و تا زمان احمدشاه نیز در قید حیات بود. در گزارش‌های تاریخی آمده بخشی از درآمدش صرف کمک به نیازمندان و فقرا می­‌شد و در ماه رمضان مجلس قرائت قرآن دائر می­‌کرد. شیخ شیپور صدایی بلند و رسا داشت، با دهانش صداهای مختلف را تقلید می­‌کرد و مانند شیپورزن­‌ها شیپور می‌­زد. وجه تسمیه نامش هم به همین دلیل است.

برخی منابع تاریخی از شیخ شیپور با عنوان دلقک و بذله گو یاد کرده ­اند ولی مسئله­ ای که شیخ شیپور را با تاریخ موزه در ایران گره می زند، راه‌اندازی موزه­ای در اندرونی خانه‌اش در تهران است. درباره موزه شیخ شیپور منابع بسیار اندکی وجود دارد. مهدی بامداد در کتاب شرح حال رجال ایران می‌­نویسد: «موزه مفصل و دیدنی داشت که چیزهای گوناگون در آن موجود بود و با هر یک از اسباب های موزه خویش، نوای مخصوصی در می­ آورد و حضار را می خنداند و می­ رقصاند.»

محمدعلی فروغی در یادداشت­‌های خود به چیزهای عجیب و غریبی مانند کفش‌­های مندرس، کلاه و لباس کهنه اشاره می­‌کند که در موزه بریتانیا به نمایش گذاشته شده بود. فروغی تعجب خود را اینچنین بیان می­‌کند: «از طرف دیگر چیزهای عجیب و غریب هم بود که مرا به یاد موزه شیخ شیپور می ­آورد... هیچ معلوم نیست به چه مناسبت ضبط کرده­ اند، چه نظیر آنها هر روز در مزبله ­های همه جا پیدا می شود. مگر اینکه بگویم از بابت زمان و مکان اهمیت داشته».

در دوران قاجار جوانمردی و مردم ­داری از صفات لوطی‌ها به شمار می‌­رفت. از اواسط دوره ناصری گرایش معرکه گیری برای مردم و نمایش­‌های مردمی در نسبت معرکه­ گیری­های درباری بیشتر شد و در شهرها و روستاها رواج یافت.  حتی تا زمانی نه چندان دور، نمایش­ های لوطی ها در برخی شهرها و روستاهای ایران معمول بود. نام موزه و احوال موزه ­های فرنگ نیز در اخبار روزنامه‌­های آن روزگار ایران منعکس می­ شد و سبب آشنایی مردم با ماهیت موزه بود. این موارد زمینه­‌ای مساعد را برای ظهور موزه شیخ شیپور به وجود آورد. از سوی دیگر چه بسا شیخ حسن به دلیل مراودات و رفت و آمدی که در ارگ سلطنتی داشت از موزه مخصوص ارگ هم دیدار کرده بود. در نهایت، ابتکار و خلاقیت او در بهره ­برداری از اسباب و وسایل دم ­دستی برای سرگرم کردن مردم تحت عنوان «موزه» قابل توجه است. بدان معنا که او از موزه به مثابۀ پدیده ­ای جدید برای معرکه­ گیری استفاده می­ کرد.

در آن دوران تعریف موزه تحت تأثیر مدرنیته، همچنان به معنای «اتاق های شگفت انگیز» بود. با این حال موزه شیخ شیپور را می‌توان موزه­ای برآمده از بستر اجتماعی دوره قاجار دانست که احتمالاً کنایه ­ای طنز­آمیز به موزه مخصوص ناصرالدین شاه بود. اشیاء و اسباب موزه شیخ شیپور بیشتر عجیب و سرگرم کننده بودند تا ارزش تاریخی، هنری و یا مالی داشته باشند. افزون بر شادی آفرینی و سرگرم کردن مردم، شیخ شیپور در جایگاه یک مفسر و راوی، وجهی از اشیاء را در ارتباط با (شخصیت) خود و مخاطب تفسیر و روایت می ­کرد که تا آن زمان و حتی سال ها بعد از آن نیز، در تجربه های موزه ­داری ایران سابقه نداشته است. به دیگر سخن، شیخ شیپور در بستر سنت معرکه گیری ایرانی و بذله گویی ارتباطی منسجم و پویا میان خود، تماشاچیان و اشیاء به وجود می ­آورد و تجربه­‌ای خاطره انگیز را برای مخاطبان رقم می­‌زد.