برجام در فراز و فرود زمان/ آنچه بر توافق هسته‌ای ایران در ۵ سال گذشته گذشت

به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری برنا؛ پس از انجام مذاکرات مستمر، فشرده و طولانی در ادامه توافقات قبلی، سوم آذرماه 1392 (24 نوامبر 2013) برنامه اقدام مشترک در ژنو در 4 صفحه تفاهم شد. در این سند فی‌مابین طرف‌های مذاکره ضمن حفظ وضع موجود و اتخاذ برخی اقدامات داوطلبانه هسته ای و تعلیق برخی تحریم های اقتصادی، کلیات و نقشه راه توافق میان جمهوری اسلامی ایران و گروه E3/EU+3 (یا موسوم به گروه 1+5) تعیین شد. در ادامه مذاکرات و پس از چندین ماه مذاکرات فشرده نهایتا برنامه جامع اقدام مشترک یا توافقنامه هسته‌ای ایران در تاریخ 23 تیرماه 1394 در شهر وین بین جمهوری اسلامی ایران و گروه  E3/EU+3 (متشکل از دولت‌های چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا با مشارکت نماینده عالی اتحادیه اروپایی در امور خارجی و سیاست امنیتی) تفاهم شد. سند برجام یک هفته بعد در تاریخ 29 تیر 1394 با قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد در نشست 7488 این شورا تائید شد و به عنوان ضمیمه A به قطعنامه مذکور پیوست شد. قطعنامه 2231 شورای امنیت دارای 30 بند است.

برجام 159 صفحه داشته و دارای 37 بند و 5 پیوست است که هرکدام دارای بخش های متعدد هستند. پیوست اول برجام در خصوص موضوعات هسته ای، پیوست دوم در خصوص تعهدات رفع تحریمی، پیوست سوم در خصوص همکاری های صلح آمیز هسته ای سایر طیف های برجام با جمهوری اسلامی ایران، پیوست چهارم در خصوص کمیسیون مشترک برجام و پیوست پنجم طرح اجرایی است. علاوه بر روز تصویب (18 اکتبر 2015) روزهای اجرا (16 ژانویه 2016)، سال پنجم تصویب (17 اکتبر 2020)، روز انتقالی در سال هشتم تصویب (17 اکتبر 2023) و روز خاتمه قطعنامه 2231 (17 اکتبر 2025) در برجام و قطعنامه 2231 پیش بینی شده است.

 در سطح ملی، برجام در تاریخ 21 مهر 1394 براساس «قانون اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام» به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و قانون مذکور از تاریخ 26 مهر ماه 1394 اجرایی شد. سپس با نامه رئیس جمهور به مقام معظم رهبری و در پاسخ به نامه ایشان، در تاریخ 29 مهر 1394 برجام به تائید معظم‌له نیز رسید. مقام معظم رهبری با اشاره به بررسی‌های دقیق و مسئولانه برجام در مجلس شورای اسلامی و شورایعالی امنیت ملی و عبور این توافقنامه از مجاری قانونی، در خصوص رعایت و حفظ منافع ملی و مصالح عالیه کشور دستوراتی را صادر و با برشمردن الزامات نه گانه در اجرای برجام، مصوبه جلسه 634 مورخ 1398/05/19 شورایعالی امنیت ملی را با رعایت این موارد و الزامات تایید کردند.

به دنبال نهایی شدن و تصویب برجام در ایران، قوانین رفع تحریم های یک جانبه آمریکا و اتحادیه اروپا نیز در تاریخ 18 اکتبر 2015 (26 مهر 1394) مصوب شدند و مقرر شد، پس از انجام برخی اقدامات هسته ای از سوی کشورمان و همزمان خاتمه دادن به همه سوالات و ابهامات در خصوص احتمال جهت‌گیری‌های برنامه هسته‌ای ایران به سمت امور نظامی و خاتمه بخشیدن و بستن پرونده موسوم به ابعاد احتمالی نظامی یا PMD و تایید توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی برخی از اقدامات پیش بینی شده در برجام، رفع تحریم ها اثربخش شده و برجام وارد مرحله اجرایی (روز اجرا) شود که این امر در تاریخ 26 دی ماه 1394 رخ داد.

تا قبل از روی کار آمدن دولت ترامپ در ایالات متحده، برجام به‌رغم برخی موانع و مشکلات، از روند اجرایی متعادل و نسبی برخوردار بود. لکن پس از روی کار آمدن ترامپ، کاخ سفید با اتخاذ مواضع مغایر برجام ابتدا در چند مورد اسقاطیه‌های رفع تحریم علیه جمهوری اسلامی ایران را تمدید و همزمان هشدار می‌داد و در تلاش بود تا با همراه کردن سایر طرف‌های توافقنامه، با انجام مذاکرات مجدد و سخت تر کردن شرایطی که در برجام پیش بینی شده است، برجام را بازبینی و از نظر خود اصلاح کند و یا از آن خارج شود. چندین ماه پس از کسب قدرت توسط ترامپ در آمریکا و پس از فراز و نشیب‌های فراوان و عدم توانایی ترامپ در همراه کردن سایر کشورها با سیاست‌های قلدرمآبانه خود در قبال ایران، نهایتا با خروج یک جانبه آمریکا از برجام و آغاز روند غیرقانونی بازگرداندن تحریم‌ها در 18 اردیبهشت 1397 در دو مرحله 90 و 180 روزه تحریم های ثانویه آمریکا مجددا علیه جمهوری اسلامی ایران به طور کامل اعمال و شرایط بیش از پیش پیچیده شد.

با نقض تعهدات و خروج آمریکا از برجام، حسب فرمایش مقام معظم رهبری تنها در صورتی که از برجام منتفع شویم در توافقنامه خواهیم ماند و دلیل آتش نزدن برجام احتمال تامین منافع ملی به واسطه آن بوده است؛ در غیر این صورت تردیدی برای خروج از برجام در صورت تصمیم گیری مراجع ذیربط وجود ندارد.

طی مدت کوتاهی بعد از خروج آمریکا از برجام، نشست‌های فوق‌العاده کمیسیون مشترک برجام در سطح وزرای خارجه و معاونین وزرای خارجه کشورهای عضو برجام (در وین، بروکسل و نیویورک) برگزار شد و بیانیه‌هایی نیز از سوی کشورهای عضو برجام و اتحادیه اروپا صادر شد. کشورهای باقی مانده در برجام به ویژه کشورهای اروپایی در بیانیه های صادره نسبت به تنظیم و اجرای برخی راه حل های عملی به منظور انتفاع ایران از برجام متعهد شدند.

همزمان با بخشی از این اقدامات و تعهدات از سوی اعضای باقی مانده در برجام یا متعاقب آنها، اتحادیه اروپا قانون انسداد را به روزرسانی کرد، برنامه همکاری بانک سرمایه گذاری اروپا با ایران را تنظیم کرد و سپس تصمیم گرفت با ایجاد سازوکارهای متعدد و ویژه تحت عنوان SPV راهکارهایی را برای استمرار و بازگشت سطح همکاری های اقتصادی، تجاری و.... با ایران به سطوح مرود انتظار، طراحی و اجرا کند. در این زمینه، سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس سامانه حمایت از تبادلات تجاری با ایران موسوم به اینستکس یا ساحت را در تاریخ 11  بهمن 1397 تاسیس، اعلان و ثبت کردند. متقابلا شرکت متناظر ایرانی، تحت عنوان ساز و کار تجارت و تامین مالی ایران و اروپا موسوم به ساتما یا STFI در تاریخ 28 اسفند 1397 ثبت و تاسیس شد.

به‌رغم اینکه جمهوری اسلامی ایران همه اقدامات به عمل آمده از سوی اعضای باقی مانده در برجام را به لحاظ سیاسی مثبت ارزیابی می کرد و در عین حال معتقد بود، لازم است اراده سیاسی اروپا با اقدامات عملی، همراهی و پشتیبانی شود اما به دلیل تاخیر فراوان و ملموس نبودن نتایج، این ساز و کارهای را برای تامین خواسته ها و نظرات کشورمان به منظور منتفع شدن از مزایای اقتصادی برجام در قبال تعهدات هسته ای و رفع آثار سوء ناشی از اعمال تحریم های یک جانبه آمریکا، کافی نمی دانست.

وزیر امور خارجه، معاون سیاسی و سخنگوی وزارت امور خارجه در فرصت های مختلف تعهدات طرف های مقابل برای اجرای کامل و متوازن برجام را یادآوری و تصریح کردند که اینستکس همه انتظارات جمهوری اسلامی ایران از طرف های مقابل نبوده و در قبال اجرای تعهدات هسته ای از سوی کشورمان ناکافی است و به ویژه کشورهای اروپایی باید انجام اقداماتی را که به منظور حفظ و استمرار حضور ایران در برجام متعهد شده اند، عملیاتی کنند. از این رو مراتب ناخرسندی جمهوری اسلامی ایران از روند اجرای برجام مرتبا در فرصت‌های مختلف و در خلال دیدارهای دوجانبه و نشست های کمیسیون مشترک برجام و... و یا از طریق ارسال مکاتبه توسط وزیر امور خارجه خطاب به هماهنگ کننده اروپایی کمیسیون مشترک برجام، منعکس می شد.

اجرای نامتوازن برجام از یک طرف و فشارهای ناشی از اعمال و تشدید تحریم های یک جانبه آمریکا باعث شد، یک سال پس از خروج آمریکا از برجام، نهایتا در تاریخ 18 اردیبهشت 1398 شورایعالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران تشکیل داده و تصمیم به کاهش گام به گام اجرای اقدامات داوطلبانه هسته ای ایران وفق برجام بگیرد. تصمیم جمهوری اسلامی ایران با صدور بیانیه ای از سوی دبیرخانه شورایعالی امنیت ملی و ارسال نامه رئیس جمهور به همتایان او در کشورهای عضو برجام و نیز نامه وزیر امور خارجه به نماینده علی سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهگ کننده برجام، اعلام شد. براساس این تصمیم، جمهوری اسلامی ایران از همان روز (18 اردیبهشت 1398) دو گام 60 روزه به منظور کاهش اجرای بخشی از تعهدات هسته‌ای را معرفی کرد. همواره تصریح به عمل آمد که این تصمیمات در چارچوب برجام و با استفاده از حق مشروع ایران ناشی از بندهای 26 و 36 برجام در واکنش به نقض تعهدات دیگر طرف های توافق اتخاذ شده و به هیچ عنوان به معنی خروج ایران از برجام و یا نقض برجام تلقی نمی‌گردد بلکه این امر حق شناخته شده ایران در برجام و قابل بازگشت بوده و به منظور اعطای فرصت به دیپلماسی و در جهت حفظ توافقنامه، است.

به دلیل عدم انجام اقدامات لازم از سوی طرف مقابل گام دوم در تاریخ 16 تیرماه 1398، سپس گام سوم در تاریخ 15 شهریور 1398، گام چهارم در تاریخ 15 آبان 1398  و نهایت گام پنجم و نهایی در تاریخ 15 دی 1398 اتخاذ شد.

براساس گام پنجم و نهایی کاهش تعهدات جمهوری اسلامی ایران آخرین مورد کلیدی از محدودیت عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را کنار گذاشت. بدین ترتیب برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و بعد از این برنامه هسته‌ای ایران صرفا براساس نیازهای فنی پیش خواهد رفت.

در همین حال همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی و اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی، کماکان ادامه دارد.