جای خالی جامعه شناسان در بحران پاندمی کووید ۱۹

جهت گیری رفتار اجتماعی یکی از مفاهیم مهم و حیاتی در بررسی کنش های افراد در جامعه است. در این میان،مشارکت یکی از مولفه‌های مهم تعامل اجتماعی در جامعه می باشد. جامعه ای که نرخ مشارکت اجتماعی آن بالاست نشان میدهد که نسبت به سرنوشت خود بیتفاوت نیستند بلکه حساساند و مسئولیت خود را در کنشهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی پذیرفتهاند و این نشانه سطح آگاهی افراد و فاصله با ازخود بیگانگی اجتماعی و فردگرایی است. این اصل بویژه در شرایط رخداد بحران اهمیت و ارزش دوچندان می یابد.

یکی از مباحث مهم و تقریبا نوین در تمام کشورها از جمله ایران، بحث توسعه اجتماعی است که معطوف به بهبود وضعیت اجتماعی زندگی انسان است و هدف اصلی آن، شکوفایی استعدادها و بروز توانمندی های انسان می باشد. یکی از پیامدهای مهم توسعه اجتماعی، سلامت اجتماعی است و زمانی تحقق می یابد که هریک از شهروندان در برابر اجتماع، احساس مسئولیت کند.  یکی از ابعاد مهم توسعه اجتماعی، میزان توسعه تشکل های اجتماعی است به واقع این دو امر همواره با مشارکت و فعالیت های عمومی تحقق می پذیرد و تنها راه حل برون رفت از مشکلات کشورهای درحال توسعه، بویژه در وقوع بحران ها، است. فرد سالم از نظر اجتماعی زمانی عملکرد خوبی دارد که احساس کند متعلق به گروه های اجتماعی خود است و خود را در اجتماع سهیم بداند. 

مشارکت اجتماعی نوعی اندیشه توسعه از پایین، درونزا و بومی است که با مفهوم خوداتکایی و مشارکت مردمی درآمیخته است و بمعنای دخالت خودخواسته در فرایند توسعه می باشد. این نوع از مشارکت که در قالبی سازمان یافته و داوطلبانه شکل می گیرد، با حکمرانی خوب و گسترش بخش سوم یا سازمان های غیردولتی پیوند تنگاتنگ خورده است و باعث می شود که بستر مشارکت واقعی افراد را فراهم و بویژه در گذار از بحران های مقطعی، کاستی های موجود را ترمیم و اقدامات دولتی را اثربخش تر کند.

مشارکت در قالب نهادها یا سازمانهای غیردولتی نوعی میانجیگری بین دولت و مردم در خدمت رسانی است که نقش آن، آگاهی بخشی، فرهنگ سازی، حمایت، تسهیلگری و کارگزاری در راستای تغییر اجتماعی و بویژه واسطه گری در بیان نیاز و خواسته های  اقشار آسیب پذیر و پیگیری در جهت رفع آن است. تاکید بر نقش مشارکت های داوطلبانه در قالب تاسیس نهادهای مدنی یا NGO  از سال ۸۰-۱۹۷۰  مورد توجه سازمان‌های بین‌المللی قرار گرفت و بیش از نیم قرن سابقه دارد. در ایران نهادهای مدنی از سال ۱۳۷۶ با بالا رفتن سطح  آموزش و جامعه پذیری، تکوین یافت. 

از آنجا که سازمان های مردم نهاد، حدّفاصل اجتماعات رسمی و قدرت از یکسو و  اجتماعات غیر رسمی و محلی از سوی دیگر هستند، بویژه در شرایط بحران، واسط نظارت، کنترل و خدمت رسانی به مردم  و بازوی اجرایی دستگاه‌های موظف هستند. مسئولان کشور در دهه‌های اخیر به این نتیجه رسیده‌اند که، برنامه ریزی بخصوص در وضعیت بحران بدون کمک یا در نظر گرفتن نقش و مشارکت افراد و سازمان های غیردولتی، کاری بس دشوار و ناموفق خواهد بود و موثر نبودن بسیار زیاد و نارضایتی شهروندان، ناشی از این بی توجهی است. در وضعیت بحران، مشارکت های داوطلبانه حداقل می تواند، کمک کند تا هر روز بر دامنه و عمق مشکلات جامعه افزوده نگردد و شکاف موجود میان نخبگان سیاسی و مردم بیشتر نشود .

اهمیت و نقش مشارکت های داوطلبانه در هر کشوری در زمان وقوع بحران ها دوچندان می شود و در شرایط از هم گسیختگی شدید، بخصوص در جوامعی که دارای ساختارها و نهادهای رسمی کارآمد نیستند، در شتاب برون‌رفت از بحران یا پیشگیری از شدت یافتن آن و اثربخش تر کردن سیاست های دولت، تاثیری چشمگیر دارد. در شرایط فعلیِ پاندمی در ایران که سرمایه های اجتماعی و فرهنگی در سطح پایینی قرار دارند،  لزوم توجه و بسترسازی جهت فعالیت داوطلبانه در کشور بی نهایت نیازِ دوران بحران است. از این رو باید تمام پتانسیل و ظرفیت های جامعه و اعتماد اجتماعی به کار گرفته شود و زمینه مساعد جهت مقابله و پیشگیری از وخیم تر شدن اوضاع فراهم آید.

در پاندومی کوید ۱۹ ، مقابله با این حجم بی سابقه از اپیدمی و مقابله با وضعیت موجود، چیزی جز مشارکت افراد جهت ایجاد آمادگی، آموزش، تامین ‌منابع بهداشتی و امدادی، کنترل و کاهش آثار زیانبار، این بحران را همراهی نمی کند. اگر ضعف و خلا مرجعیت نهادهای رسمی با مشارکت موثر نهادهای غیر دولتی پر نشود، شتاب پاندمی از توان دستگاه‌های اجرایی و توانمندی جامعه پیشی می گیرد. در این شرایط اساسا این خطر می تواند، تا حدی از سوی سازمان های غیر دولتی ترمیم و مهار شود و به نحوی مکمل و هم افزا با اتکا به سرمایه های انسانی و کنشگران آشنا با مهارتهای اجتماعی در جهت انسجام اجتماعی به سیاست گذاران و مردم، به تصحیح نیازِ کم شدن بار جامعه و سیاست در جهت مهار بحران کمک کند. 

 در پاندمی کرونا مسئولین و سیاستگذاران در سراسر دنیا پذیرفته اند که مشارکت مردمی عامل مهمی در کنترل این بحران است اما سئوال اینجاست که چقدر جامعه شناسان در ارائه مدل اثربخشی مشارکت اجتماعی تاثیر گذاشته اند، در حالیکه حتی به عناوین انتخاب شده نظیر فاصله گذاری اجتماعی نقد فراوانی وجود دارد و جامعه شناسان نتواستند بر انتخاب این عنوان تاثیر بگذارند و فاصله گذاری اجتماعی باید فاصله فیزیکی معنا شود زیرا تعاملات اجتماعی از عناصر بنیادین جامعه محسوب شده و خود زمینه ارتقای همبستگی اجتماعی را فراهم می کندو حتی برنامه ای مبتنی بر پژوهش نیز در خصوص مواجه شدن با این بحران توسط جامعه شناسان مطرح نشد، از جمله نقشی که فعالیت های ورزشی می تواند در کاهش اثرات این بحران داشته باشد. این در حالیست که گروههای خودجوش مردمی اعم از سمنها، موسسات خیریه، اصناف، هیاتهای ورزشی، کانونهای فرهنگی، هنری، مساجد، گروههای جهادی در این مدت کمکهای اثربخشی داشتهاند.در این بین عموماً نگاه دستگاههای دولتی، نهادمند کردن اینگونه مشارکت هاست؛ یعنی جنبه رسمی دادن به آن و اینجاست که جامعه شناسان باید اظهارنظر نمایند که تا چه حد اینگونه نگاه به مشارکت اجتماعی اثربخش است یا باعث کاهش آن خواهد شد و راهکارهای آنان برای افزایش مشارکت اجتماعی بخصوص در قشر جوان چیست؟

فعالیت های سازمان های داوطلبانه در زمینه های مختلف در بحران کرونا  به وقوع پیوست ازجمله حمایت از معیشت نیازمندان، آموزش عمومی، کمکهای داوطلبانه به کادر درمان، فعالیتهای رسانهای ضدعفونی کردن معابر تا تهیه اقلام بهداشتی مورد نیاز اینها نمونه ای از فعالیت هایی است که دولت از آن بهره برداری می کند و می توان آن را از بعد فرهنگی در سیستم باورها، نگرش و اعتقادات افراد از دیدگاه جامعه شناسی تحلیل کرد و یا به جنبه های رفتاری آن پرداخت. 

آنچه در بحران ها ضروری قلمداد می گردد، استفاده از ظرفیت های افراد جامعه در جهت حمایت از افراد و اقشار آسیب دیده از بحران است. در پاندمی کرونا از ظرفیت های این بخش جهت حمایت از اجرای مصوبات ستاد ملی و کمک به تامین معیشت اقشار آسیب پذیر و تقویت روحیه همکاری و تحکیم مسئولیت های اجتماعی در مواجهه با شرایط پیچیده کنونی در سطح ملی، استانی و شهرستانی استقاده حداکثری شده است. این سازمان ها ضمن داشتن استقلال در بررسی و برنامه ریزی های متناسب با وضعیت بومی منطقه ای و هماهنگی با شورای مرکزی سازمان امور اجتماعی کشور، موظف به ارائه گزارش هفتگی اقدامات به دبیرخانه شورای مرکزی شده اند.

در شرایط کنونی بنظر می آید حضور پررنگ تر جامعه شناسان در تحلیل وضعیت موجود و بررسی موانع، چالش ها و ارائه راه کارهای مناسب جلب مشارکت و تبیین سویه های اجتماعی و فرهنگی عوامل موثر بر مشارکت و پیشنهاد الگوهای مشارکت مطلوب و مطالعه جایگاه و وضعیت مشارکت های جوانان  و تاثیر پاندمی بر سطح مشارکت آنان در جامعه ، بدلیل نقش بسزایی که می توانند در مواجهه و مقابله با بحران می تواند داشته باشد، بطور محسوسی ضروری می نماید.

*روح الله اسدی_ مدیرکل دفتر هماهنگی و نظارت بر امور جوانان*