"پیروزی زیبا و درخشان" در برابر یک ابرقدرت/ دستاورد مصدق بار دیگر در تاریخ تکرار شد

به گزارش برنا، روز چهارشنبه دیوان بین المللی دادگستری مسقر در شهر لاهه در کشور هلند رای خود را در مرحله صلاحیتی به یکی از پرونده های مفتوح ایران علیه آمریکا اعلام کرد. پس از آنکه ایالات متحده تحریم های ظالمانه علیه کشورمان را بازگرداند و تحریم های دیگری را هم به آن اضافه کرد، ایران با مشورت  های حقوقی (وزارت امور خارجه و معاونت حقوقی ریاست جمهوری) تصمیمی اتخاذ کرد تا در چهارچوب معاهده ۱۹۵۵ به دیوان برای طرح دعوی مراجعه کند. 

دیوان از 15 قاضی تشکیل شده و در میان هیات 15 نفره قضات دیوان اگر قاضی‌ با ملیت طرف‌های دعوا وجود نداشته باشد، دولت‌های مزبور می توانند یک نفر قاضی اختصاصی به دیوان معرفی کنند. قاضی اختصاصی ایران در این پرونده «جمشید ممتاز» از اساتید برجسته حقوق بین‌الملل است. ایالات متحده امریکا نیز قاضی اختصاصی خود را به این محکمه معرفی کرده است. 

البته طرح شکایت ایران از آمریکا فقط مربوط به این موضوع نیست. ایران در پی سرنگونی هواپیمای مسافربری ایرباس در سال 1368، انهدام سکوهای نفتی کشورمان در سال 1371، توقیف اموال ایران توسط امریکا در سال 1395 علیه آمریکا طرح دعوی کرده البته بار دیگر امریکا در سال 1358 در قضیه کارکنان دیپلماتیک و کنسولی علیه ایران طرح دعوی کرده است.

مراحل رسیدگی دیوان به پرونده شکایت ایران از امریکا شامل رسیدگی ابتدایی به درخواست کشورمان مبنی بر صدور دستور موقت، رسیدگی به «دادخواست» ایران از باب احراز صلاحیت و صدور «رای صلاحیتی» و سرانجام رسیدگی محتوایی و صدور «رای ماهوی» است.

در این راستا دولت جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۲۵ تیر ۱۳۹۷ در پی تصمیم رئیس جمهور وقت آمریکا به خروج از برجام و اعمال مجدد تحریم‌های آن کشور علیه ایران که متعاقب برجام رفع شده بودند، نزد دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کرد. مطابق شکایت کشورمان وضع مجدد تحریم‌های ایالات متحده مغایر با تعهدات متعدد آن دولت به موجب معاهده ۱۹۵۵ بین دو کشور از جمله تعهد به رفتار عادلانه و منصفانه با اتباع و شرکت‌های ایرانی، عدم ایجاد محدودیت بر پرداخت و نقل و انتقالات مالی و بانکی، آزادی واردات، صادرات و حمل و نقل کالا و آزادی تجارت و کشتیرانی است. درخواست ایران از دیوان بین‌المللی دادگستری در این پرونده شامل محکومیت ایالات متحده به نقض معاهده ۱۹۵۵ دو کشور و الزام آن دولت به توقف و رفع تحریم‌ها و همچنین جبران خسارات وارده به ایران است.

 همزمان با ارائه دادخواست، دولت ایران با استناد به ماده ۴۱ اساسنامه دیوان درخواستی را برای صدور دستور موقت مبنی بر جلوگیری از اعمال مجدد تحریم ها توسط ایالات متحده تا رسیدگی نهایی نیز به دیوان تقدیم کرد. در پی این درخواست، دیوان ابتدا با قید فوریت به ایالات متحده اعلام کرد که از هرگونه اقدامی که منجر به تشدید اوضاع شود خودداری کند و متعاقباً پس از برگزاری جلسات استماع مدافعات طرفین در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۹۷ ایالات متحده را با صدور دستور موقت ملزم کرد تا از ایجاد هرگونه ایجاد مانع بر سر راه واردات آزاد دارو و تجهیزات درمانی، مواد غذایی و کشاورزی و همچنین تجهیزات و خدمات لازم برای امنیت هوانوردی به ایران خودداری کند. اما ایالات متحده نه تنها از ایجاد تسهیلات لازم برای آزادی تجارت اقلام بشردوستانه امتناع کرد بلکه با وضع تحریم‌های بیشتر علیه کشورمان این دستور دیوان را نیز نادیده گرفت.

ایران متعاقباً مبانی حقوقی و موضوعی شکایت خود را در لایحه‌ای تفصیلی به دیوان بین‌المللی دادگستری تقدیم کرد. در مقابل اما ایالات متحده به جای پاسخگویی به ادعای ایران در ماهیت دعوی، در تاریخ ۱ شهریور ۱۳۹۸ به صلاحیت دیوان برای رسیدگی به بخشی از شکایت ایران اعتراض کرد. حسب ادعای ایالات متحده، شکایت ایران مربوط به برجام است و موضوع تحریم‌های ثانویه آن کشور که طی آن اتباع دولت های ثالث از معامله با ایران، اتباع و شرکت‌های ایرانی منع می‌شوند، خارج از قلمرو معاهده ۱۹۵۵ میان طرفین قرار دارد؛ ضمن آنکه اقدامات ایالات متحده در راستای حفاظت از منافع امنیتی اساسی آن دولت در رابطه با امور هسته‌ای صورت گرفته است که به موجب ماده ۲۰ از قلمرو معاهده مذکور خارج است.

دولت جمهوری اسلامی ایران نیز در تاریخ ۲ دی ۱۳۹۸ به ادعاهای ایالات متحده مبنی بر عدم صلاحیت دیوان پاسخ داد. در این پاسخ، ضمن رد ادعاهای بی اساس ایالات متحده تأکید شد که دعوی حاضر ارتباطی به برجام نداشته و صرفاً معطوف به اجرا و تفسیر معاهده ۱۹۵۵ است.

تیم حقوقی ایالات متحده در این پرونده به دو دلیل برای رد صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری استناد کرده بود. نخست آنکه ادعا کرد، این دعوی مرتبط به معاهده مودت نیست بلکه دعوای برجامی میان تهران و واشنگتن است. دومین بهانه امریکا این بود که آنچه موضوع شکایت ایران از ایالات متحده است در حقیقت دعوای اقتصادی میان ایران و سایر کشورهایی است که از تجارت با ایران سرباز می‌زنند. اما در نهایت دیوان بین‌المللی دادگستری روز چهارشنبه رسما مخالفت خود را با استدلال‌های امریکا اعلام و وارد مرحله بررسی شد. 

در حال حاضر با صدور رای صلاحیتی و رد ایرادات مقدماتی ایالات‌ متحده توسط دیوان، پرونده وارد مرحله رسیدگی ماهوی شد. در ادامه نوبت دولت امریکا است که لایحه متقابل خود را تسلیم دیوان کند. به‌ عبارت ‌دیگر، پس از ثبت لایحه متقابل توسط ایالات‌ متحده، دولت ایران نیز لایحه جوابیه تهیه کرده و در دیوان ثبت می‌کند. متعاقبا ایالات‌ متحده نیز می‌تواند لایحه باز دفاع خود را تهیه و در دیوان به ثبت برساند.

مطابق رویه متداول در این‌گونه پرونده‌ها و با توجه به پیچیدگی و اهمیت پرونده و حجم بالای مدارک و مستندات ارایه‌ شده، احتمالا رسیدگی به پرونده در ماهیت، فرآیندی زمان‌بر و بسیار پیچیده خواهد بود و از طرفی هم تیم حقوقی بایدن به مراتب حرفه ای تر از تیم حقوقی دونالد ترامپ هستند و آشنایی کامل با مسائل حقوقی دارند. بنابراین به نظر می رسد رسیدگی به این پرونده حدود 4 الی 5 سال زمان ببرد هر چند این زمان بر بودن تاثیری بر تلاش تیم حقوقی دولت و وزارت امور خارجه ندارد. 

تاثیر خروج آمریکا از عهدنامه مودت

نکته قابل تامل این است که مبنای صلاحیت دیوان در پرونده شکایت ایران علیه ایالات متحده امریکا، انعقاد عهدنامه مودت میان دو کشور در سال 1334 است اگرچه ایالات متحده هم‌ اکنون از عهدنامه مودت خارج شده اما این خروج تاثیری بر پرونده‌های مطروحه فعلی ندارد و آمریکا تا زمانیکه در این عهدنامه حضور داشته ملزم به اجرای آن است.

پس از موفقیت ایران در این پرونده حقوقی، «ند پرایس»، سخنگوی وزارت امورخارجه آمریکا، به رای دیوان بین المللی دادگستری که اعلام کرد این دادگاه صلاحیت رسیدگی به شکایت ایران علیه ایالات متحده بر اساس پرونده مودت را دارد، واکنش نشان داد.

پرایس اظهار کرد: ما مایوس شدیم از اینکه دادگاه استدلال‌های قانونی و صحیح ما را مبنی بر اینکه شکایت ایران خارج از صلاحیت این دادگاه است نپذیرفت.

او در ادامه از اینکه ایران رای دادگاه لاهه را یک پیروزی دانسته انتقاد کرد و مدعی شد که دادگاه تنها یک رای اولیه صادر کرده و درخصوص صلاحیت (خود در شکایت ایران) حکمی نداده است.

سخنگوی دستگاه دیپلماسی آمریکا همچنین مدعی شد که کشورش در مرحله بعدی دادگاه توضیحاتی درباره معتبر نبودن ادعای ایران ارائه خواهد کرد.

«مجید تخت روانچی» نیز روز پنج شنبه به اظهارات پرایس واکنش نشان داد. او در توییتر خود نوشت: «دولت جدید آمریکا وانمود می‌کند که حامی چندجانبه‌گرایی است، با این حال از رد اعتراضاتش در خصوص پرونده تحریم‌های آمریکا توسط دیوان بین‌المللی دادگستری "ناامید" شده است. آمریکا همچنان با تحریم های غیرقانونی‌اش علیه ایران در حال نقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل می‌باشد. این شروع تازه‌ی خوبی نیست.»

دکتر حسن روحانی، رئیس جمهور، در سخنرانی اخیر خود رای دیوان بین المللی دادگستری را در رد اعتراض آمریکا در خصوص اینکه این دادگاه صلاحیت ندارد تا به شکایت تهران از واشنگتن در پرونده نقض عهدنامه مودت رسیدگی کند، "پیروزی زیبا و بسیار درخشان" ملت با عظمت ایران در برابر یک ابرقدرت خواند.

رئیس جمهور با مرور پرونده شکایت ایران از آمریکا در دادگاه لاهه بخاطر اعمال تحریم های ظالمانه اظهار کرد: دادگاه لاهه به یک دستور و قرار موقت رای داد که در چهارچوب آن آمریکا باید همه تحریم‌ها را در امور انسانی بلافاصله قطع کند و البته آمریکا عمل نکرد و مدعی شد اصلا این دادگاه صلاحیت رسیدگی به اصل شکایت ایران را ندارد که دادگاه این شکایت آمریکا را نیز رد کرد.

او افزود: مرحوم دکتر مصدق یکبار به دادگاه لاهه رفت و در تاریخ ما ماند و در این دولت چندین نوبت به دادگاه بین‌المللی رفتیم و بحمدالله تا امروز دائم هم پیروز بودیم هرچند دعوای اصلی ماهوی راجع به این پرونده هنوز در آینده است.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، نیز در پی این پیروزی حقوقی نوشت: «دیوان بین‌المللی دادگستری اکنون تمام موارد استدلالی مخالفت‌ مقدماتی ایالات متحده در پرونده مطروحه از جانب ایران درخصوص تحریم‌های غیرقانونی ایالات متحده را رد کرد. این یک پیروزی حقوقی دیگر برای ایران پس از حکم سه اکتبر ۲۰۱۸ است. ایران همواره و به صورت کامل قوانین بین‌المللی را محترم شمرده است. زمان آن فرارسیده است که ایالات متحده به تعهدات بین‌المللی خود پایبند شود.»

تاکید می شود؛ دیوان بین‌المللی دادگستری در روزهایی، صلاحیت خود برای ادامه مسیر بررسی اختلاف میان ایران و امریکا را تایید کرد که دونالد ترامپ از کاخ سفید رفت و جو بایدن در برابر این پیروزی حقوقی بزرگ در مقابل ایران قرار دارد. هرچند ایران بارها اعلام کرده که هرگونه تغییر در رابطه تهران و واشنگتن و سیاسیت آمریکا نمی تواند بر روند پرونده شکایت ایران از امریکا طبق عهدنامه مودت تاثیر بگذارد و این موضوع با اختلاف‌های برجامی ایران و امریکا متفاوت است. لذا هدف نهایی ایران در این پرونده جبران خسارت ایران است هدفی که شاید با تغییر کاخ سفیدنشینان و تیم حقوقی قوی بایدن، سخت و دشوار به نظر می رسد.