امین الضرب درس عبرتی ناب!

 به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا؛  به قلم محمد احسان مفیدی کیا: داستان، داستان حاج محمد حسن اصفهانی ملقب به امین الضرب است و راوی اول کار، آخرش را می‌گوید، اتهام به غش در پول سیاه ضرب شده و تاوان دادن حاجی به شاه، و بعد باز می‌گردد از سر قصه و احوال و روزگار برجسته‌ترین بازرگان ایرانی قرن نوزدهم را شرح می‌دهد.

جمشد بیات ترک در نود دقیقه از آن زمان که محمد حسن با لباس تنش و یک چرتکه و صد قران از اصفهان به تهران آمد، تا آن دوره‌ای که متمول‌ترین بازرگان ایران شد را جزء به جزء روایت می‌کند. حرف، حرفِ سکه و برات و مال التجاره و کمپانی است، قصه‌، قصه‌یِ تاجر و بازرگان و کاسب و سیاستمدار است. روایت اولین خط راه آهن و لوگوموتیو ایران است، ماجرای ضرب سکه و چاپ پول است و در این بین احوال شاهان و درباریان و بازرگانان صاحب نفوذ هم برای مخاطب گفته می‌شود تا به نوعی شمایی کلی از اوضاع سیاسی و اقتصادی آن روزگار به دست آورد. در این بین شخصیت‌های فرعی مثل ناصر الدین شاه قاجار، میرزا حسین خان سپه‌سالار، سید جمال الدین اسدآبادی و دیگران، خرده‌ روایت‌ها را کامل می‌کنند.

هرچند حالا پس از یک قرن از حضور رجال سیاسی و بازرگانانی که در روزگار قاجار نقشی ایفا کرده‌اند گذشته است اما انگار طنین صدایشان در سرسرای عمارت‌ها و بازنمای تصویرشان در شیشه و آینه‌ی کاخ‌ها باقی‌ است. از همین روست که مستندساز برای تداعی بهتر آن رخدادها ما را یک به یک به مکان‌های تاریخی می‌برد و با نشان دادن عکسی بر طاقچه‌ای یا برگ سندی بر پله‌ای سعی دارد تا ذهنمان را برای تداعی آن زمانه یاری دهد.

جمشید بیات ترک، پژوهشگر، نویسنده، تصویربردار، کارگردان و تهیه‌کننده‌ی اثر است. یک ارتش یک نفره. اگر نتیجه‌ی کار مقبول نمی‌بود قطعاً این عدم تمرکز را نقطه‌ی ضعف اثر می‌دانستم، اما اکنون که با یک مستند با درجه‌ی کیفی قابل قبول رو به رو هستیم می‌توان به او دست مریزاد گفت که یک تنه خوب از عهده‌ی مسئولیت برآمده است. بیات ترک، کارنامه‌ی پرباری دارد. او دانش آموخته‌ی کارگردانی است، مستندهای «ققنوس»، «روزهای سرنوشت»، «املاک اختصاصی»، «پرچم‌های برافراشته» و تعدادی دیگر، از آثار او هستند و البته در حوضه‌ی فیلم داستانی هم سریال «دوقلوها» را ساخته. از این میان فیلم «ققنوس» در جشنواره‌‌های داخلی مستند مورد اقبال قرار گرفته و جوایزی کسب کرده است.

پژوهش در مستند بلند «امین الضرب» ستون اصلی کار است. همه چیز بر مدار یافتن اسناد، عکس‌ها، خرده‌ روایت‌ها و امثال این می‌چرخد. متن پژوهش‌محور اثر به قلم بیات ترک،کمی مغلق و مطنطن است، اما قطعاً این عمد به جهت کمک به فضاسازی آن دوران بوده و با لحن و بیان شهرام درخشانِ گوینده، خود به یکی از ویژگی‌های مثبت مستند تبدیل شده‌است، بیفزایید نقل قول‌هایی به زبان روسی و انگلیسی و فارسی به نقل از شخصیت‌ها و شاهدان آن عصر که با صداسازی تعداد زیادی از صداپیشگان جذابیت مضاعفی به کار بخشیده و از یکنواختی در زمان نسبتاً بلند اثر نجاتمان داده است.

شاید در دیگر آثار مستند نقش طراحی صحنه به این اندازه به چشم نیاید اما در مستند «امین الضرب»، اباذر ناصری که در کنار گرافیکِ کار، سازنده‌ی نسخ خطی اسناد و اشیاء صحنه است، نقش چشمگیری داشته. چینش هدفمند اکسسوار در صحنه‌ و قرار دادن اسناد و عکس‌ها در محیط‌هایی که تماماً مرتبط با تصاویرند، ویژگی بارز بصری مستند است، در حالی که معمولاً این مواد خام به صورت فایل‌های دیجیتال و در پای میز مونتاژ استفاده می‌شدند. قطعاً استفاده از این تکنیک، راه حلی هوشمندانه برای مستندی است که جز همین عکس‌ها و اسناد، مواد خام چندانی برای نشان دادن ندارد.

اگر عنصر صدا با این دقت و کیفیت که در کار استفاده شده و به ویژه‌ روی عکس‌ها نشسته، نمی‌بود، به نظر مخاطب آگاه می‌آمد و می‌پنداشت که چیزی کم است. این صدای آمبیانس اسکله‌، مرغ دریایی و امواج است که باعث جان‌بخشی به تصاویر ثابت بندرگاه می‌شود و در ذهن به سادگی می‌توان حرکت را در آن فریم ایستا تصور کرد. این حاصل کار عابدین مقدم است که ضمناً تدوین و جلوه‌های بصری رایانه‌ای را هم به عهده داشته. همچنین موسیقی تولید شده برای مستند امین الضرب، هنرِ میثاق دومیرانی است. این در کنار قطعات انتخاب شده از تصنیف‌های قدیمی ایرانی و موسیقی ملل که هر کدام به فراخور فضای سکانس روی تصاویر نشسته‌اند، توانسته یک لایه‌ی دیگر بر عمق تأثیر مستند بیفزاید.

سخن آخر اینکه ساخت مستند پرتره، درباره‌ی رجال نامی ایران در اعصار گوناگون، به ویژه آن دوران و کسانی کمتر به آن‌ها پرداخته شده از ضروریات حوزه‌ی مستند است تا به این واسطه‌ حاصل کتاب‌ها و پژوهش‌های صورت گرفته به مخاطب عام برسد و بر قدر تاریخ گذشته در نظرشان افزوده شود.