سیمای زن در سینما

جایگاه زن در سینمای ایران کجاست و این سینما چه تصویری از زن ارایه می دهد؟

زن، موجودیتی انکارناپذیر در جامعه است که نقش، جایگاه و نگاه و باور جامعه به او در برهه هایی از تاریخ با دگرگونی هایی همراه بوده و بدین گونه هستی و موجودیت او فراز و فرودهایی داشته تا به امروز رسیده است. زن امروز نه پنهان در پستوی خانه بلکه وجودی آشکار و متکثر است که در جامعه، سیاست، ادبیات و هنر تبلور یافته است و این تکثر نیز با گذشت سال ها، مسیر رشد و تکامل را پیموده و به امروز رسیده است.

در گذشته زنان تنها در نقش مادر و همسر وجود خود را به فعلیت می رساندند اما امروزه با تغییراتی که در اندیشه و باور مردم سراسر جهان شکل گرفته و تحولاتی که در جوامع رخ داده است نقش و جایگاه زنان متفاوت با گذشته و دارای ارزش وجودی خویش است بدین گونه که زن امروزی نه موجودی منفعل و پیرو، بلکه انسانی با شعور و اراده ی مستقل و آگاه است که فراتر از زنانگی، انسانیتی رسمیت یافته است که با غلبه بر افکار و باورها و قالب های ایستای گذشته، پویا و موثر در جامعه حرکت می کند.

سیمای زن در سینما بخشی از تکثر زن در جامعه است که در فرآیند زمانی ویژه ی خود، نقاط قوت و ضعفی داشته و ناکامی ها و تلخی هایی را تجربه کرده است. می توان گفت که زن در سینمای گذشته بیشتر حضوری منفعل و سرخورده بود تا پویا و فعال و تاثیر گذار و بیشتر به بازی گرفته می شد تا اینکه خود آگاهی داشته و بتواند از وجود خویش دست به آفرینش بزند اما امروز زن به عنوان انسانی توانمند، آگاه و همگام با جامعه اش حرکت می کند. سینمای امروز، آینه یی چند لایه است که جامعه را با تمام خوبی ها و بدی هایش در خود نمایان می کند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی،جایگاه هنرمندان زن در سریال ها و فیلم های سینمایی نسبت به دوره ی قبل از آن،به میزان قابل توجهی تغییر کرد و میتوان گفت که نقش و حضور آنها در فیلم ها،از شخصیت های مبتذل،ضعیف،بی تاثیر و صرفا دارای جاذبه های ظاهری در فیلمفارسی های دوران پهلوی به شخصیت هایی ارزشمندو موثر در فیلم ها و سریال های ایرانی تبدیل شدند.گرچه این تحول در محتوای فیلمنامه ها ایجاد شد و نگاه ویژه و خاصی که به حضور خانم ها در عرصه هنر شد،موجب شد تا حتی کارگردان های زن شاخصی به دنیای هنر هفتم ایران معرفی شوند.کارگردان های بزرگ با آثار قابل تامل،که از آنها میتوان به خانم ها "تهمینه میلانی"، "پوران درخشنده" ،"رخشان بنی اعتماد" وانسیه شاه حسینی اشاره کرد.با نگاهی اجمالی به آثار ساخته شده توسط این کارگردان ها،متوجه این نکته مهم میشویم که هر کدام دارای محتوای ارزشمند و زیبا وهمچنین نشان دهنده دغدغه های آنان در عرصه های مختلف جامعه است.بحث دفاع از حقوق زنان و جایگاه زن در جامعه ایرانی،آسیب های اجتماعی و مشکلات اجتماعی جوانان،نگاه ویژه به موضوع حساس دفاع مقدس و دغدغه ها و ایدئولوژی های گوناگون دیگر که در فیلم های این کارگردان ها قابل بحث و بررسی است.اما با وجود تمامی این تغییر و تحولات در وضعیت بازیگران زن در هنر ایران،متاسفانه در چند سال اخیر جایگاه بازیگران زن در سریال ها و فیلم های سینمایی تا حد قابل توجهی متزلزل شده است.که این تنزل را بیشتر در فیلم های تجاری شاهد هستیم.فیلم هایی که تعدادشان بیشتر از فیلم های ارزشمند و به اصطلاح هنری در سینما و حتی تلویزیون ایران است.آثاری چون "درباره الی"،"طلا و مس"،"واکنش پنجم"،"دو زن"،بی پولی"،"شیدا" و فیلم هایی از این دست،بسیار کم ساخته و نمایش داده میشوند.فیلم هایی که میتوان در آنها تا حد زیادی نقش و حضور بازیگران زن را شایسته و قابل تامل دانست.اما متاسفانه در آثار تجاری این حضور بسیار کمرنگ و بیشتر فانتزی و بی ارزش است.فیلم هایی چون حلقه های ازدواج،پوپک و مش ماشالله،کیش و مات،چارچنگولی،بی وفا و دیگر فیلم های مشابه،که علاوه بر حضور بی تاثیر بازیگران زن در آنها،از ضعف فیلمنامه و گاهی بی محتوایی رنج میبرد.شاید در نگاه اول،این موضوع به ذهنمان برسد،که برخی از این فیلم ها پرفروش بوده و مخاطبان زیادی را به سالن سینماها کشانده است،اما اگر دقیق تر نگاه کنیم،متوجه میشویم که برخی از این فیلم ها صرفا جنبه سرگرمی داشته و تاثیری در مخاطبان هنر هفتم نداشته است.نقش های کوچک و بی اهمیتی که خانم های بازیگر در این فیلم ها بازی میکنند،گاهی آنقدر بی ارزش جلوه میکند که من به عنوان یک بیننده احساس میکنم،اگر این بازیگران مشهور در فیلم حضور نداشتند هیچ اتفاق خاصی رخ نمیداد،چون برای بازی در اینگونه نقش های سخیف که بیشتر جاذبه های ظاهری در آن ها مورد توجه است،  به قول معروف،بازیگران آماتور نیز  کم از بازیگران مشهور برای ایفای آن نقش ها نیستند.من به هیچ وجه قصد اهانت به بازیگران زن سینمای ایران را ندارم.بلکه عقیده دارم،اگر نقش های بزرگ و با اهمیت به عهده این بازیگران گذاشته شود،شاید بتوانند بهتر از نقش های کوچک و بی تاثیر آثار تجاری،آن ها را ایفا کنند.به نظر من این ابتذال فقط مخصوص فیلم های سینمایی نیست،و بعضا در سریال های تلویزیونی هم شاهد آن هستیم. در نگاه کلی چند مورد مهم،اساس بازی برخی بازیگران زن در فیلم های بی ارزش و صرفا مخاطب پسند است:

1.جاذبه های ظاهری مثل،آرایش غلیظ بازیگران خانم در این گونه فیلم ها و سریال ها

2.حرکات بعضا لوس و بیدلیل،که شاید با هدف فروش بیشتر فیلم و یا پربیننده شدن سریال های تلویزیونی باشد.(به ویژه سریال های طنز)

3.حضور کوتاه و بی اهمیت که گاهی ما را یاد ایفای نقش بازیگران زن در فیلمفارسی های قدیم می اندازد.

4.دیالوگ های شتابزده و تکراری با محتوای بی ارزش و سخیف

وچند مورد دیگر که میتوان به موارد فوق اضافه کرد.

همچنین مقام مادر، در سینمای ایران، همواره مورد توجه فیلمنامه نویسان و کارگردان بسیاری بوده است تا جایی که برخی از بهترین و خاطره ساز‌ترین فیلم‌های صنعت سینما در ایران، مربوط به فیلم‌هایی می‌شود که در تعامل با مقام مادر به تصویر کشیده شده است.

در سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۴، زنان حضور جدی در عرصه سینما نداشتند؛ دلیل عمده آن، عدم تثبیت و ارائه سیاستهای مدون سینمایی به ویژه در خصوص زنان و مادران بود، که پیش از انقلاب پیشینه بسیار مبتذلی از آنها در اذهان عمومی ایجاد شده بود. از فیلم‌های معروف این دوران می‌توان به فیلم «مادیان» در سال ۱۳۶۴ اشاره کرد، فیلمی که به کارگردانی علی ژکان شکل گرفت. مادیان، با گرایشی تانیثگرایانه، به دنبال ارائه تصویری مردسالارانه از جامعه، ریسکها و خطرهای جدی این جامعه برای زن بود. در این فیلم، مرد، صاحب قدرت و زور، و زن قربانی معرفی شده بود؛ نگاه مردان به زنان و ارزش و جایگاه آنان نیز در حد زاییدن فرزندی برای مردان بیان شده که مقام ارزشمند مادر را تضعیف کرده است.

وقتی صحبت از فیلم‌های سینمایی با محور مادر بودن زنان به میان می‌آید به یاد فیلم ماندگار «مادر»، اثر مرحوم علی حاتمی می‌افتیم؛ که مادر چگونه تمام فرزندانش را در حریم امن خانه جمع کرد.

شاید سینمای ایران در دهه ۶۰ کوشید تمرکزش را بر نمایش جایگاه مادر و خانواده بگذارد و توانست اثرگذاری خود را در بازه زمانی کوتاهی داشته باشد. بی‌تردید علی حاتمی به یادمادنی‌ترین تصویر از زن ایرانی را با فیلم «مادر» در سینمای ایران به یادگار گذاشت. رقیه چهره‌آزاد در این فیلم هر آنچه از مادر در گذشته در ذهن داشتیم، پاک کرد و با بازی قدرتمند خود به خیلی‌ها یادآوری کرد، مادر علاوه بر همه آنچه تا به اینجا بوده است، می‌تواند ستون خانه و خانواده هم باشد.

حضور زن در هنر و به ویژه سینما در ایران سال ها است که پذیرفته شده و هم اکنون بخشی جدایی ناپذیر از باورهای جامعه است اما این حضور چگونه است و از ابتدا تاکنون چه دگرگونی هایی را تجربه کرده است؟ پرسشی که پاسخ آن را شاید بتوان در صحبت های فرزاد موتمن کارگردان و فیلمنامه نویس سینمای ایران در گفتگو با برنا یافت.

فرزاد موتمن: هنوز سینما دین اش را به جایگاه مادر اَدا نکرده است

فرزاد موتمن کارگردان و فیلمنامه نویس سینمای ایران در پاسخ به سوال خبرنگار برنا که جایگاه زن و تعریفی که از مقام مادر شده است در سینمای ایران چگونه است؟ گفت: تا قبل از انقلاب که تعریف دقیق و شایسته ای از جایگاه زنان در جامعه نداشتیم.همیشه در فیلم ها به آن ها با دید ابزاری و تزئینی نگاه می شد گرچه کارگردانانی مثل شاپور قریب  تلاش کردند تا به واقعیت موجود در جامعه نزدیک شوند و زن را آنگونه که هست به تصویر بکشند و بر پرده نقره ای به تصویر بکشند.

وی افزود: بعد از انقلاب نیز با توجه به تغییر سیستم و شرایط اجتماعی نگاه سینماگران و اهالی سینما به جایگاه زن تغییر کرد و بسیاری تلاش کردند با رعایت بسیاری از اصول تصویر زن و مادرها در اجتماع را شرقی تر واصیل تر به تصویر بکشند. که بسیاری از فیلم ها مثل مادر به کارگردانی علی حاتمی از شاخص ترین آن هاست. اما ما نمی توانیم به همین موارد محدود اکتفا کنیم.همه هنرمندان با توجه به فعالیت روز افزون زنان و حضور پررنگ شان در اجتماع باید بکوشند که پا به پای آن ها تصویر زن را در قاب هنر ماندگار و اثر بخش تر کنند.

کارگردان شب های روشن ادامه داد: مثلا من با به تصویر کشیدن رویا در شب های روشن سعی کردم به یک تعریف دقیق و منطقی از یک زن را در جایگاهی که هست تعریف کنم و فکر می کنم تا حدود زیادی هم موفق شدم.

موتمن در پایان گفت: امیدوارم قلم فیلمنامه نویسان ما شفاف تر و زنان را بر پرده سینماها به تصویر بکشند و آنچه که شایسته زن و جایگاه مادر ایرانی در جامعه امروز است را بر پرده نقره ای برای مخاطبان زنده کنند.