ویس نازار بقعه ای بر فراز کرمانشاه

بیا با هَم بِریمان وَیسِ نازار...

چکیده

 نام اویس قرنی در متون ادب فارسی و عربی نامی آشنا و آمیخته با احترام و معنویت و روحانیت است، اویس که در زمان حیات خود هرگز پیامبر را ندید دلی سوخته و جانی مشتاق برای دیدن حضرت داشت. این عشق خالص موجب گردید که نام او در ادب فارسی و عربی ماندگار شود. از پیامبر مکرّم اسلام سخنانی دربارة او نقل شده که نشانة شخصیت بی­نظیر و مقام بلند معنوی اوست. جز در تذکرة الأولیاء عطّار نیشابوری، اطّلاعـات نظام­مند و منسجمی دربارة این شخصیت وجود ندارد. از آنجا که در نزدیکی شهرستان کرمانشاه مقبره­ای به نام اویس قرنی وجود دارد، در این پژوهش تلاش کرده­ایم که اقوال و دیدگاه­های مختلف و پراکنده را در متون تاریخی و ادب فارسی و عربی دربارة اویس جمع کرده، دریچه­ای به زندگی پر ابهام این شخصیّت اسلامی بگشاییم.

مقدّمه

در فاصلة بیست کیلومتری غرب کرمانشاه، در مسیر شهرستان روانسر کوهی مشرف بر منطقه وجود دارد که در بالای آن مقبره­ای به نام اویس قرنی وجود دارد. این مقبره زیارتگاه مردم منطقه به ویژه دراویش و اهل سنّت است. با آن که احتمال دفن اویس قرنی در این منطقه بعید می­نماید با توجّه به برخی منابع، احتمال آن منتفی نیست.

 حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده به دفن اویس در اینجااشاره­ای کرده است. میراث فرهنگی و ادارة اوقاف اسلامی استان کرمانشاه نیز اطّلاعات درستی در این خصوص ندارند.^([1]) از نکات قابل تأمّل اینکه بخشی از کتاب تذکرة الأولیاء عطّار با عنوان اویس قرنی در صحن این مقبره در قالب تابلوهای بزرگی نصب شده است.

در پژوهش­های مرتبط با اویس قرنی جز بخشی از کتاب تذکرة­ الأولیاء عطّار نیشابوری تحقیق خاصّی صورت نگرفته است؛ ولی در منابع فارسی و عربی به شکل پراکنده دربارة اویس اطّلاعاتی وجود دارد که تلاش ما در این پژوهش جمع­آوری اطّلاعات و معرفی زندگی و حالات اوست.

پیشینة تحقیق

براساس اطّلاعات نظام­مند تا کنون در هیچ پژوهشی به بررسی این منابع پرداخته نشده است.

اویس قرنی

از تولّد و زندگی اویس قرنی اطّلاعات زیادی در دست نیست. آنچه مسلّم است اینکه اهل یمن و از طایفة قَرَن بوده است. اویس قرنی در زمانی می­زیست که در شبه جزیرة عربستان تبلیغ دین اسلام توسّط پیامبر (ص) در ابتدای راه خویش بود و پذیرفتن دین جدید جز با دیدار مستقیم پیامبر(ص) یا فرستادگان ویژة او امکان­پذیر نبود. با این وجود بدون دیدار با پیامبر (ص) یا فرستادة ویژة او، دین جدید را با دل و جان پذیرفت. آنچه این شخصیت را مطرح و ماندگار کرده است شیوة اسلام آوردن اوست که بدون دیدار پیامبر با عشق و اخلاصی بی­نظیر صورت گرفته است. اویس با همة شوقی که برای دیدن پیامبر داشت، به سبب تعهّدی که به مادر پیر خود داشت، بدون دیدار پیامبر (ص) از مدینه به یمن باز­گشت و تا آخر عمر موفّق به دیدار حضرت (ص) نشد (هجویری غزنوی، 1378: 100).

اویس قرنی در زمان خلیفة دوم به مدینه و مکّه و سپس کوفه رفت و سرانجام در جنگ صفیّن در رکاب علی (ع) شهید شد (همان: 100). روایات و حکایت­های بر جای مانده از اویس مربوط به زمان کوتاهی است که در مکّه و مدینه بود و بعد از آنکه به کوفه رفت تنها یک بار هرم بن حیّان او را دیده و از او سخن گفته است(همان: 100). عشق و اخلاص او به پیامبر (ص) بی­آنکه حضرتش را دیده باشد و نیز حالات و مقامات معنوی و عرفانی او موجب ماندگاری نامش در متون نظم و نثر فارسی و عربی شده است.^([2]) تا جایی­که از او به عنوان بهترین تابعین (عطّار، 1363: 19) و یا کبار مشایخ اهل تصوّف یاد کرده­اند. (هجویری غزنوی، 1378: 99). بعد از اویس گروهی از صوفیان طریقة او را در پیش گرفتند و به اویسیه مشهور شدند. (فروزانفر، 1374: 73). این گروه به ظاهر پیری ندارند و از روحانیت پیامبر (ص) یا یکی از مشایخ مستفیض می­شوند و مراحل کمال را با عشق و معنویت وی طی می­کنند. لازم به ذکر است که در این پژوهش منابعی را که یافته­ایم براساس تقدّم زمانی از قدیم به جدید آورده­ایم.

اویس قرنی در تذکرة الأولیاء

عطّار بخش دوم کتاب تذکرة الأولیاء را، در یازده صفحه به ذکر اویس قرنی اختصاص داده است. او ابتدا به ذکر جملات مسجّع و ستایش­آمیزی از اویس قرنی می­پردازد. «آن قبلة تابعین، آن قدوة اربعین، آن آفتاب پنهان، آن هم­نفس رحمان، آن سهیل یمنی، اویس قرنی». (عطّار، 1363: 19). سپس به نقل پانزده داستان و پنج سخن از پیامبر (ص) در­بارة اویس پرداخته و در ادامه چهارده سخن عارفانه از او نقل کرده است.

1. شأن و مقام اویس قرنی^([3]) نزد حضرت رسول (ص)

عطّار از پیامبر (ص) پنج سخن در­بارة اویس قرنی نقل کرده که همگی نشان از احترام بسیار و مقام ارجمند معنوی اویس دارد. پیامبر او را از بهترین اولیاء و تابعین دانسته، خبر از شفاعت او در قیامت داده و وصیّت کرده است که لباسش را پس از وفاتش به اویس قرنی دهند.

1-1. اویس، بهترین تابعین

قال النّبی (صَلِّی الَلّهُ عَلَیهِ وَآلهِ وَ سَلَّم): «اُویسُ القَرَنِی خَیرُ التَابِعِینَ بِاِحسانِ» (عطّار، 1363: 19).

این گفتة پیامبر (ص) در اغلب منابع عربی که ذکری از اویس قرنی کرده­اند آمده است که ما در اینجا به ذکر چند نمونه از آن­ها بسنده کرده­ایم.

منابع عربی: (ابن سعد، 1968: 6/205)؛ (یحیی بن معین، 1399: 3/324)؛ (ابن ابی خیثمة، 1427: 3/210)؛ (دار قطنی، 1406: 4/190)؛ (اسماعیل اصبهانی، 1998: 1/35)؛ (ابن اثیر، 1415: 6/423 و 1/331)؛ (ذهبی، 1987: 2/229 و 18/373) و (عقیلی، 1984: 1/137).

1-2. تشبیه اویس به نفس‌الرّحمان

وقال: «اِنّی لَاَجدُ نَفَسَ الرّحمن مِن قِبَل الیمن».⁽[4]⁾ (عطّار، 1363: 19).

منابع عربی: (غزالی، بی­تا: 3/222) و (ابن ابی جمهور، 1405: 1/35 و 4/35).

1-3. اویس و شفاعت در قیامت

باز خواجة انبیاء (عَلَیهِ الصَّلوة وَالسَّلام) گفت: «در امّت من مردی است که به عدد موی گوسفندان ربیعه و مُضَر، او را در قیامت شفاعت خواهد بود.» (عطّار، 1363: 20)

منابع عربی: فَیُشَفِّعُهُ اللهُ فِی مِثْلِ عَدَدِ رَبِیْعَةَ وَمُضَرٍ... (ابن عدی، 1418: 8/347)؛ (ابن فقیه، 1416: 1/208)؛ (غزالی، بی­تا: 3/222)؛ (اسماعیل اصبهانی، بی­تا: 1/685)؛ (ابن عساکر، 1415: 84/845)؛ (ابن اثیر، 1417: 1/280) و (ذهبی، 1963: 1/281؛ 4/521 و 4/524).

منبع فارسی: «پیغمبر (ص) مر صحابه را گفت مردیست از قرن، اویس نام که او را به قیامت همچون اغنام ربیعه و مضر شفاعت باشد اندر امت من.» (هجویری غزنوی، 1378: 100)

1-4. اویس و اولیاء

«پیامبر به یاران خود گفت: «أحَبُّ الأَولِیاءِ اِلی اللهِ، الاَتقِیاءُ الاَخفِیاءُ». بعضی گفتند: «یا رسول الله! ما این در خود نمی‌یابیم». سیّد (علَیهِ السَّلامُ) گفت: او شتربانی است در یمن و او را اویس گویند. قدم بر قدم او نهید» (عطّار، 1363: 20). قسمت اول این حکایت در کشف المحجوب آمده است. (نک: هجویری، 1378: 70).

1-5. اویس و لباس پیامبر (ص)

علاوه بر چهار سخن فوق، پیامبر وصیّت کرده است که لباس او را پس از رحلتش به اویس قرنی دهند:

نقل است که چون رسول (عَلَیِه اَلصَّلوةُ وَ اَلسَّلامُ) وفات خواست کرد، گفتند: «یا رسول الله! مرقع تو به که دهیم؟». گفت: «به اویس قرنی». بعد از وفات پیغمبر (عَلیهِ الصَّلوةُ وَالسَّلامُ)، چون عمر و علی (رَضِیَ اللهُ عَنهُمَا) به کوفه آمدند فاروق در میان خطبه رو به اهل نجد کرد که: «یا اهل نجد! برخیزید». برخاستند. گفت: «از قرن کسی در میان شما هست؟»^([5])... (عطّار، 1363: 20).

منابع عربی: فَرَکِبَ عُمَرُ، وَعَلِیٌّ، وَخَرَجَا مَعَهُ سِرَاعًا إِلَى عَرَفَاتٍ، فَإِذَا هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی إِلَى شَجَرَة، وَالإبِلُ حَوْلَهَا تَرْعَى... (احمد بن حنبل، 1420: 26)؛ (نیشابوری، 1405: 9/436)؛ (اسماعیل اصبهانی، بی­تا: 1/686 و 5/83 و 5/84 و 5/86)؛ (ابن جوزی، 2000: 2/26)؛ (سیوطی، 1996: 1/411) و (ابن عراق، 1399: 2/34).

هجویری در کشف المحجوب نیز آن را آورده است: «چون عمر (رض) از بعد وفات پیغمبر (ص) به مکّه آمد و امیر­­­المؤمنین علی با وی بود...» (هجویری، 1378: 100).

2. مقامات معنوی و کرامات اویس قرنی

از برخی حکایات مربوط به اویس بر­می­آید که از اولیاء و بر­­­­­­­­گزیدگان حق بوده و به حسب مقامات عرفانی و معنوی نوعی الهام به او صورت می­گرفته است:

2-1. قدرت روحی اویس قرنی

هرم بن حیّان گفت: چون بشنیدم که درجة شفاعت اویس تا چه حدّ است، آرزوی او بر من غالب شد. به کوفه رفتم و او را طلب کردم. ناگاه برکنار فرات یافتم که وضو می­ساخت و جامه می‌شست. بدان صفت که شنیده بودم او را بشناختم و سلام کردم. او جواب داد و در من نگریست. خواستم تا دستش گیرم، مرا نداد. گفتم: «رَحِمَکَ اللهُ یَا اُوَیسٌ وَغَفَرَ لَکَ، چگونه­ای؟»؛ و گریه بر من افتاد؛ از دوستی وی و رحم که مرا بر وی آمد و از ضعیفی حال او. اویس بگریست و گفت: «حَیَّاکَ اللهُ یا هرم بن حیّان. چگونه­ای و تو را که راه نمود به من؟». گفتم: «نام من و پدر من چگونه دانستی؟ و مرا چون شناختی؟ هرگز مرا نادیده؟». گفت: ﴿نَبَّأَنِی العَلِیمُ الخَبِیرُ﴾ (تحریم: 5). (آنکه هیچ چیز از علم او بیرون نیست مرا خبر داد)، «و روح من روح تو را بشناخت که روح مؤمنان با یکدیگر آشنا باشند». (عطّار، 1363: 24).

منابع عربی: فَلَم یَزَل هَرِم بنِ حَیَّانَ فِی طَلَبِ أُویسَ، فَبِینَا هَوُ فِی الکُوفَةِ مَارٌّ عَلَى شَاطِئِ الفُراتِ... (ابن سعد، 1968: 6/270 و 6/165 و 7/94)؛ (نیشابوری، 1405: 9/427 و 9/448)؛ (غزالی، بی­تا: 3/222)؛ (ابن عساکر، 1415: 5/88)؛ (ابن ابی الحدید، 1418: 3/162 و 1/795) و (سیوطی، 1996: 1/412).

منبع فارسی: اندر راه اویس را یافت؛ بر کنارة فرات که طهارت می­کرد. مرقعه پوشید. بشناختش، ... (هجویری، 1378: 100)

2-2. اویس و خبر از غیب

1. هرم بن­حیّان به اویس قرنی گفت: «وصیّتی فرمای». گفت: «ای پسر حیان! پدرت بمرد. آدم و حوا و نوح و ابراهیم و موسی و داود و محمد (عَلَیهم السَّلامُ) بمردند. ابوبکر خلیفه او [نیز بمرد] و برادرم عمر بمرد وا عُمَراه!». گفتم: «رَحِمَکَ الله، عمر نمرده است». گفت: «حق (تعالی) مرا خبر داد از مرگ عمر». گفت: «من و تو از جملة مردگانیم» (عطّار، 1363: 25).

منابع عربی: یَا هَرِمَ بنَ­حَیَّانَ مَاتَ أَبُوْکَ، وَیُوْشِکُ أَن تَمُوْتَ، فَإمَّا إِلَى جَنَّةٍ، وَإمَّا إِلَى نَارٍ، وَمَاتَ آدَمُ، وَمَاتَتْ حَوَّاءُ، وَمَاتَ إِبْرَاهِیْمُ، وَمُوْسَى وَ... (ابن اثیر، 1417: 1/279) و (ذهبی، 1987: 4/525).

2. اویس به عمر و علی (رَضِیَ اللهُ عَنهُما) گفت: «شما دوستدار محمدید؟». گفتند: «بلی». گفت: «اگر دوستی درست بودی، آن روز که دندان مبارک او بشکستند چرا به حکم موافقت دندان خود نشکستید؟ که شرط دوستی موافقت است». پس دهان خود بنمود. یک دندان نداشت. گفت: «من او را به صورت نادیده، دندان خود را بر موافقت او بشکستم که موافقت از دین است». پس هر دو را رقت آمد. بدانستند که منصب [موافقت و] ادب منصبی دیگر است (عطّار، 1363: 23).^([6])

«اویس در وقتی که بشنید کافران دندان مبارک حضرت رسول (ص) را بشکستند، او نیز موافقت کرد و تمامت دندانهای خود را بشکست تا با آن یکی که با حضرت رسول (ص) شکسته بودند موافقت کرده باشد. (مستوفی، 1364: 630)، و در (دایرة­­ المعارف تشیّع، بی­تا: 603) این حکایت از تذکرة ­الأولیاء نقل شده است.

2-3. کرامات اویس

نقل است که یکبار سه شبانه‌روز چیزی نخورد. روز چهارم در راه یک دینار دید. برنداشت. گفت: «از کسی افتاده باشد!». برفت تا گیاه برچیند و بخورد. گوسفندی دید که نانی گرم در دهان گرفته، بیامد و پیش او بنهاد. گفت: «مگر از کسی ربوده باشد!». روی بگردانید. گوسفند به سخن درآمد و گفت: من بندة آن کسم که تو بندة اویی. بگیر، روزی خدای از بندة خدای». گفت: «دست دراز کردم تا نان بگیرم، نان در دست خود دیدم و گوسفند ناپدید شد» (عطّار، 1363: 27).

منابع عربی: إنَّ أُوَیسَ القَرَنِی رَضِیَ اَللهُ عَنهُ مَکَثَ ثَلَاَثَةَ أَیَّامٍ لا یَأکُلُ شَیئاً، ثُمَّ مَشىَ فَرَأَى دِینَارَاً فِی الأَرضِ... (ابن کثیر، 1408: 1/29) و (ابن جزری، 1406: 1/88).

2-4. طریقة اویسیه در تصوّف

عطّار می­گوید: بدان که قومی باشند که ایشان را اویسیان گویند که ایشان را به پیر حاجت نبود که ایشان را نبوّت در حجر خود پرورش دهد، بی­واسطة غیری، چنان­که اویس را داد. اگرچه به ظاهر خواجة انبیاء را (عَلَیهِ السَّلامُ وَالصَّلَوةُ) ندید امّا پرورش از وی می‌یافت. از نبوّت می‌پرورد و با حقیقت هم­نفس ‌بود؛ و این مقام عظیم و عالی است. تا که را آنجا رسانند و این دولت روی به که نهد؟ ﴿ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ﴾، (مائده: 54) (عطّار، 1363: 29).

منبع فارسی: فروزانفر می­گوید: «اویسی در تعبیرات صوفیه کسی را گویند که به ظاهر پیری ندارد و از روحانیّت حضرت رسول (ص) یا یکی از مشایخ مستفیض می­شود و کسب فیض می­کند و باطن خود را جلا می­دهد و به انوار معرفت روشن می­گرداند. چنان­چه اویس قرنی به دیدار حضرت رسول اکرم (ص) مشرّف نگردید و مراحل کمال را با عشق معنویت وی طی نمود و پیداست که جهت اطلاق لفظ اویسی بر این طایفه همین نکته است که یاد کردیم» (نقل از فروزانفر، 1374: 73).

3. سخنان منسوب به اویس قرنی

سخنان اویس همگی نشانة زهد، عبودیت و اخلاص اوست:

3-1. انس با حقّ

اویس گفت: «ای پسر حیان چه آورد تو را بدین جایگاه؟». گفتم: «تا با تو انس گیرم و به تو بیاسایم». گفت: «هرگز ندانستم که کسی که خدای (عَزَّ­­وَ­جَلَّ) را شناخت با غیر او انس گیرد و به غیر او بیاساید» (عطّار، 1363: 24).

منابع عربی: ... إِنَّنیِ آنَسَ بِکَ، فَقَالَ أُویسٌ: مَا کُنتُ أَحسَبُ أَنَّ أَحَدَاً یَستَوحِشُ مَعَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ... (ابن درید، 1401: 1/147)؛ (ابن حمدون، 1417: 1/138)؛ (ابن هبة الله، 1425: 1/191) و (مقدسی، 1389: 1/111).

3-2. وحدت و تنهایی

اویس قرنی گفت: «السَّلامَةُ فِی الوَحدة، سلامت در تنهایی است» (عطّار، 1363: 27).

منابع عربی: السَّلامَةُ فِی الوَحدَة وَالآفَةُ بَینَ الإثنَینِ... (اسماعیل اصفهانی، بی­تا: 1/1155) و (ابن مستوفی،1980: 1/152).

منبع فارسی: «از اویس روایت آرند که گفت: اَلسَّلاَمَةُ فِی الَوَحدَةِ، سلامت اندر تنهایی بود.» (هجویری، 1378: 101)

3-3. یاد مرگ و دوری از گناه

هرم بن­حیّان، اویس قرنی را گفت: «مرا وصیتی کن». گفت: «مرگ زیر بالین دار، چون بخسبی و پیش چشم دار، چون برخیزی و در خردیِ گناه منگر. در بزرگیِ آن نگر که در وی عاصی شوی؛ که اگر گناه را خرد داری، خداوند را خرد داشته باشی» (عطّار، 1363: 25).

منبع عربی: تَوَسَّدِ المَوتَ إِذَا نِمت، وَاجعَل نُصبَ عَینِکَ إِذَا قُمتَ... (جُنْدی، 1995: 1/91) و (شعرانی، 1315: 1/24)

3-4. آفت­های روح

اویس قرنی را گفتند: نزدیک تو مردی است که سی سال است تا گوری فروبرده است و کفنی در گور آویخته و بر لب گور نشسته و می‌گرید که نه شب آرام دارد و نه روز. (اویس آنجا رفت؛ و او را بدید، نحیف و زرد شده و چشم در مغاک افتاده)، او را گفت: «یا فلان! سی سال است تا گور و کفن تو را از خدای (تعالی) بازداشته است و تو بدین هر­دو باز­­مانده­ای؛ و این هر دو بتِ راه تواند». آن مرد به نور او آن آفت در خود بدید، حال بر او کشف شد، نعره‌ای بزد و جان بداد و در آن گور و کفن افتاد.^([7]) (عطّار، 1363: 23).

3-5. پندناپذیری مردم

هرم بن­حیّان به اویس قرنی گفت: «کجا فرمایی که مقام کنم؟». گفت: «به شام». گفتم: «آنجا معیشت چگونه بود؟». گفت: «اُفّ از این دل­ها که شرک بدو غالب شده است پند نپذیرد» (عطّار، 1363: 25).

منابع عربی: قَالَ هَرِمٌ بنُ حَیَّانَ لِأُوَیسِ القَرَنِی أَینَ تَأمُرُنِی أَن أَکُوُنَ فَأَومَأَ إِلَى الشَّامِ قَالَ هَرِمٌ کَیفَ المَعِیشَةُ قَالَ أُوَیسُ... (ابن درید، 1401: 1/147)؛ (ابن هبة الله، 1425: 1/191) و (غزالی، بی­تا: 24/416).

4. مقامات و حالات روحی اویس قرنی

4-1. اجتناب از نقل روایات

هرم بن­حیّان گفت: «مرا خبری روایت کن، از رسول (عَلَیهِ الصَّلَوةُ وَالسَّلامُ)». گفت: «من او را درنیافتم؛ امّا اخبار وی از دیگران شنیدم و نخواهم که محدّث باشم و مفتی و مُذکِّر که مرا خود، شغل است که بدین نمی‌پردازم» (عطّار، 1363: 24).

منابع عربی: قال اویس القرنی: إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَفْتَحَ هَذَا البَابَ عَلَى نَفْسِی، أَنْ أَکُونَ مُحَدِّثًا، أَوْ قَاصًّا، أَوْ مُفْتِیًا... (ابن سعد، 1968: 7/131) و (ذهبی، 1987: 491).

4-2. کثرت عبادات

الف: ربیع خَثیم (رَحمَةُ اللهِ عَلیهِ) گفت: رفتم تا اویس را بینم. در نماز بامداد بود. چون از نماز فارغ شد، به تسبیح مشغول شد. همچنان برنخاست تا نماز پیشین بگزارد. فی الجمله سه شبانه­روز از نماز نپرداخت و هیچ نخورد و نخفت. شب چهارم او را گوش ‌داشتم. اندک خواب در چشمش آمد. در حال با حق (تعالی) مناجات کرد و گفت: «بار خدایا به تو پناه می‌گیرم از چشم بسیار خواب و از شکم بسیار خوار». با خود گفتم: «مرا این بسنده آمد». او را تشویش نداشتم و بازگشتم (عطّار، 1363: 26).

منابع عربی: رَبیعُ بنُ خَیثَمٍ قَالَ: أَتَیَتُ أُوَیسَ القَرَنِی فَوَجَدتُهُ جَاِلساً قَد صَلَّى الفَجرَ فَقُلتُ لَا اَشغَلُهُ عَنِ التَّسبِیحِ... (نراقی، بی­تا: 1/17)؛ (نیشابوری، 1405: 1/46) و (ابن عساکر، 1415: 5/89).

ب: گویند که اویس قرنی در عمر خود هرگز شبی نخفتی. شبی گفتی: «هَذَا لَیلَةُ السُّجودِ» و آن شب به سجده به سر بردی و شبی به قیام به سر بردی و گفتی: «هَذَا لَیلَةُ القِیامِ» و شبی به رکوع روز کردی و گفتی: «هَذَا لَیلَةُ الرُّکُوعِ» (عطّار، 1363: 26).

منابع عربی: کَانَ أُوَیسٌ إذَا استَقبَلَ اللَّیلَ قَاَلَ: یَا نَفسُ، اللَّیلَةُ القَیامُ، فَیَصِفُ قَدَمَیهِ حَتَّى یُصبِحَ، ثُمَّ یَستَقبِلُ اللَّیلَةَ الثَّانِیةَ... (غزالی، بی­تا: 4/410)؛ (ابن عساکر، 1415: 5/89 و 9/444)؛ (ابن جوزی، 2004: 1/48 و 2/14)؛ (ذهبی، 1987: 4/525) و (خادمى، 1348: 1/144).

4-3. بی­اعتنایی به دنیا

نقل است که همسایگان او گفتند که: ما او را از دیوانگان می­شمردیم. آخر از او درخواست کردیم تا او را خانه­ای ساختیم، بر در سرای خویش و یک سال برآمدی که او را وجوهی نبودی که بدان روزه گشادی. طعام او از آن بودی که گه­گاه دانة خرما چیدی و شبانگاه بفروختی و در وجه قوت نهادی؛ و اگر خرما یافتی، دانه­ها بفروختی و به صدقه دادی (عطّار، 1363: 28).

منبع عربی: فَإِنَّ أَهلَهُ ظَنَّوُا أَنَّهُ مَجنُونٌ، فَبَنَوا لَهُ بَیتَاً عَلَى بَابِ دَارِهِم فَکَانَ یَأتِی عَلَیهِ الَسَّنَةُ وَالسَّنَتانِ... (ابن عساکر، 1415: 5/86).

4-4. اهتمام به نماز

به هر محلتی که فرورفتی، کودکان او را سنگ زدندی. او گفتی: «ساق­های من باریک است؛ سنگ کوچک‌تر اندازید تا پای من خون­آلود نشود و از نماز نمانم که مرا غم نماز است؛ نه غم پای» (عطّار، 1363: 28).

منابع عربی: کَانَ أُوَیسُ القَرَنِی إِذَا رَآهُ الصِّبیَانُ یَرمُونَهُ بِالحِجَارَةِ، فَیَقُول: إِن کَانَ لابُدَّ فَارموُنِی بِالصّغارِ... (قشیری، بی­تا: 2/339 و 2/393)؛ (غزالی، بی­تا: 3/71)؛ (قزوینی، بی­تا: 1/72)؛ (مقدسی، 1389: 1/59) و (محمد حسین یعقوب، بی­تا: 1/261).

4-5. هدف خلقت

دیدگاه اویس قرنی در­بارة هدف خلقت انسان مطابق قرآن کریم است. او معتقد است انسان برای عبادت خلق شده است و آسمان و زمین و آنچه بین آن­ها می­باشد بیهوده خلق نشده­اند. همچنین او بر این باور است که اکثر انسان­ها حق و حقیقت را نمی­شناسند:

     هرم بن حیّان به اویس قرنی گفت: «آیتی برخوان تا از تو بشنوم». گفت: «اعوذُ بالله من الشّیطان الرجیم». (و زار بگریست) پس گفت: چنین می‌فرماید حق (تعالی) ﴿وَمَا خَلَقْتُ الجِنَّ وَالإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ﴾، (ذاریات: 56)، ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا لَاعِبِینَ﴾، (انبیاء: 16)، ﴿مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالحَقِّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ﴾، (دخان: 39). الی قوله ﴿هُوَ العَزِیزُ الرَّحِیمُ﴾، (دخان: 42)، برخواند. آنگاه بانگی بکرد که گفتم هوش از وی برفت (عطّار، 1363: 24).

5. شهادت اویس قرنی

در آخر عمر چنین گفتند که اویس قرنی پیش امیر­­المؤمنین علی (رَضِیَ اللهُ عَنهُ) آمد و بر موافقت او در صفّین حرب می‌کرد تا شهید شد. «عَاشَ حَمیداً وَمَاتَ سَعیداً». (عطّار، 1363: 28).

منابع عربی: قُتِلَ أُوَیْسٌ القَرَنِیُّ یَوْمَ صِفَّینَ مَعَ عَلِیٍّ (ع). (ابن جوزی، بی­تا: 2/14)؛ (ابن اثیر،1417: 1/180)؛ (ذهبی، 1987: 44/491)؛ (ابن کثیر، 1408: 2/200) و (قزوینی، بی­تا: 1/72).

منبع فارسی: و بر موافقت علی با اعدای وی حرب همی­کرد تا روز حرب صفیّن شهادت یافت. «عَاشَ حَمیداً وَمَاتَ شَهِیدا». (هجویری، 1378: 101).

     علی­رغم تأکید بسیاری از منابع در خصوص شهادت اویس قرنی در جنگ صفین از برخی از منابع برمی­آید که در ایران فوت کرده است. از جمله ابن حنبل (1420: 1/279) مکان وفات او را در سیستان و یا آذربایجان (همان: 1/104 و 280) دانسته است. ابن حجر نیز بدون اشاره به مکان فوت او وفات او را در زمان بازگشت از ایران دانسته است. (عسقلانی، 1412: 1/229). حمدالله مستوفی هم فوت او را در کردستان و نزدیک کرمانشاه دانسته است. (مستوفی، 1364: 631). اویس قرنی در منطقه کرمانشاه به ویس نازار مشهور است. انعکاس احترام او در ادبیات بومی کرمانشاه در دو بیت زیر دیده می­شود:

(لیموئی، 1387: 32)

     علاوه بر حکایات و اقوالی که در این مقاله به سر­چشمة آن­ها اشاره کرده­ایم، سخنان دیگری از اویس قرنی در تذکرة الأولیاء نقل شده که منابع آن­ها را در ادب فارسی و عربی نیافتیم؛ این سخنان عبارتند از:

1. «فردای قیامت، حق (تعالی) هفتاد هزار فرشته بیافریند، در صورت اویس تا اویس در میان ایشان به عرصات برآید و به بهشت رود تا هیچ آفریده واقف نگردد (الا ماشاء الله) که اویس در میان کدام است که در سرای دنیا حق را در زیر قبّة تواری عبادت می‌کرد و خود را از خلق دور می‌داشت تا در آخرت نیز از چشم اغیار محفوظ ماند» (عطّار، 1363: 19). (عطّار خود این سخن را با عبارت «خواجة انبیاء (ص) گفت» نقل کرده است).

2. فردا خواجة انبیاء (عَلَیهِ الصَّلوةُ والسَّلامُ) در بهشت از کوشک خود بیرون آید؛ چنان­که کسی مر کسی را طلب کند. خطاب آید که: «که را می­طلبی؟» گوید: «اویس را». ندا آید که: «رنج مبر که چنان­که در دنیا او را ندیدی، اینجا نیز نبینی».گوید: «الهی کجاست؟» فرمان رسد که ﴿فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ﴾ (قمر: 55). گوید که: «مرا بیند؟». فرمان رسد که: «کسی­که ما را ‌بیند، تو را چرا بیند؟» (عطّار، 1363: 19). (عطّار این روایت را با عبارت «در اخبار غریب آمده است» نقل کرده است).

3. از او پرسیدند که «خشوع در نماز چیست؟». گفت: «آنکه اگر تیر به پهلوی وی زنند در نماز، خبر ندارد». گفتند: «چگونه­ای؟». گفت: «چگونه باشد کسی که بامداد برخیزد و نداند که شب خواهد زیست؟». گفتند: «کار تو چگونه است؟». گفت: «آه از بی­زادی و درازی راه»؛ و گفت: «اگر تو خدای را پرستی به عبادت آسمانیان و زمینیان، از تو نپذیرند تا باورش نداری». گفتند: «چگونه باورش داریم؟». گفت: «ایمن باشی بدانچه تو را پذیرفته است و فارغ بینی خود را در پرستش و به چیزی دیگر مشغول نشوی» (عطّار، 1363: 26).

4. گفت: «هرکه سه چیز را دوست دارد، دوزخ بدو از رگ گردنش نزدیک‌تر بود: طعام خوش خوردن، دوّم لباس خوش پوشیدن و سیّوم با توانگران نشستن» (همان: 26).

5. شیخ ابوالقاسم گرگانی را (رَحمَةُ اللهِ عَلَیهِ) ذکر این بود که «اویس، اویس» گفتی. ایشان دانند قدر ایشان (همان: 27).

6. و سخن اویس است که «مَن عَرَفَ اللهَ لا یَخفَی عَلَیه شیءٌ» (همان: 27).

7. «عَلَیکَ بِقَلبِکَ» (همان: 289).

این عبارت در منابع عربی به صورت مثل ذکر شده است؛ ولی در هیچ منبعی از اویس ذکر نشده است (ابن جزری، 1406: 1/10) و (خادمى، 1348: 2/280).

8. «طلبتُ الرِّفعةَ فَوَجَدتُهُ فی التَّواضُعِ، وَطَلَبتُ الرِّئاسَةَ فَوَجَدتُهُ فِی نَصِیحَةِ الخَلقِ، وَطَلَبتُ المَرَوءَةَ فَوَجَدتُهُ فِی الصِّدقِ، وَطَلَبتُ الفَخَرَ فَوَجَدتُهُ فِی الفَقرِ، وَطَلَبتُ النّسبةَ فَوَجَدتُهُ فِی التَّقوَی، وطَلَبتُ الشّرفَ فَوَجَدُتُه فِی القَناعَةِ، وطَلَبتُ الرّاحةَ فَوَجَدتُهُ فِی الزُهدِ» (عطّار، 1363: 28).

9. فاروق گفت: «یا اویس چرا نیامدی تا پیغمبر را بدیدی؟». گفت: «شما او را دیده­اید؟». گفتند: «بلی!». گفت: «مگر جبهة او را دیده­اید. اگر او را دیده­اید، بگویید که: ابروی او پیوسته بود یا گشاده؟». عجب آنکه هیچ نتوانستند گفت، از هیبتی که اویس را بود. (همان: 23). (عطّار این حکایت را با عبارت «نقل است» آورده است).

نتیجه

اویس قرنی در متون تاریخی و ادبی دارای شخصیّتی معنوی و آمیخته با افسانه است. عشق و اخلاص به پیامبر و برخی کرامات از جمله ویژگی­های اوست؛ به گونه­ای که طایفه­ای از دراویش خود را منسوب به او می­‌دانند.

از مهم­‌ترین منابعی که برای شناخت اویس می­توان به آن­‌ها اشاره کرد دو کتاب تذکرة­ الأولیاء عطّار نیشابوری و کشف‌المحجوب هجویری است. از مجمـوع اطّـلاعات پـراکنـده دربـارة اویس معلوم می­‌گردد که این شخصیّت از ارادتمندان علی (ع) بوده و به احتمال زیاد در جنگ صفّین به شهادت رسیده است. بدیهی است در این صورت زیارتگاهی که در منطقة کرمانشاه به عنوان مقبرة اویس شهرت دارد نمی‌­تواند محلّ دفن او باشد. این پژوهش نشان می­‌دهد حکایات و اقوال مربوط به اویس همگی مربوط به دورة کوتاهی است که به مکّه و مدینه رفته است.