نکاتی کمتر گفته‌شده درباره درآمدهای آستان قدس

آرامگاه نورانی امام علی‌ابن‌موسی‌الرضا علیه‌السلام در شهر مشهد، به‌عنوان شریف‌ترین و پرکشش‌ترین مکان متبرک و مقدس، بیش از سایر اماکن مذهبی در ایران، مورد توجه عامه ارادتمندان به خاندان رسالت قرار داشته و دارد. از این‌رو بسیار بیشتر از سایر اماکن متبرکه، مورد عنایت مالی مردم سراسر کشور و ارادتمندان حضرتش در خارج از کشور است.

فارغ از نگاه دولت‌ها از دیرباز به بارگاه رضوی و اهمیت آستان قدس که بیشتر برای حکمرانان، بهره‌گیری اقتصادی و مقبولیت معنوی در میان عوام است، عموم مردم هدایای زیادی، در قالب نذر و وقف به سوی این مکان ارزشمند سرازیر می‌کنند. هم نذر و هم وقف در آموزه‌های اسلامی و شیعی جایگاه اقتصادی ویژه‌ای دارد و به تبع آن احکام و مقررات شرعی خاصی هم برای تحویل‌گرفتن، نگهداری و هزینه‌کردن آنها وجود دارد که علی‌القاعده، متولیان منصوب حکومتی با دقت و وسواس نسبت به رعایت قوانین و مقررات شرعی آن اقدام می‌کنند.

وقتی سخن از درآمد پیش می‌آید، خیلی‌ها منتظرند با اعداد و ارقام و میزان دریافتی‌ها روبه‌رو شوند، مخصوصا درآمدها و ثروت آستان قدس رضوی که در اذهان بسیاری از مردم، اعداد و ارقامی واقعا نجومی است اما نه‌تنها نگارنده که بیشتر علاقه‌مندان، هیچ اطلاع نزدیک به واقعیتی از آن ندارند؛ بنابراین در این یادداشت از کمیت درآمد‌های آستان قدس رضوی، سخن به میان نخواهد آمد، بلکه به نوع و ماهیت درآمد‌ها اشاره‌ای گذرا می‌شود.

بر حسب آنچه از شواهد امر پیداست، آستان قدس سه نوع درآمد کلی دارد: نذورات، وقفیات و سودهای حاصل از فعالیت‌های صنعتی، تجاری و خدماتی. گفتنی است که مایه‌های اصلی فعالیت‌های گسترده اقتصادی آستان قدس رضوی همان نذورات و وقفیات است.

نذورات مالی در یک تعریف کلی، هدایای منقول، اعم از پول و جنس است که برای برآمدن حاجتی، یا رفع نیاز رفاهی یا خدماتی زائران اماکن مقدسه یا مراسم مذهبی، توسط نذر‌کننده تقدیم می‌شود اما وقف در یک تعریف کلی، هدیه اموال غیرمنقول به اولیاءالله است که تحت مدیریت متولیان مشخص، برای مصرف تعیین‌شده توسط واقف یا مصارفی که متولیان لازم می‌دانند تقدیم می‌شود. به این دو نوع وقف، وقف خاص یا وقف عام گفته می‌شود. جاذبه امام رضا (ع) در مشهد، در حدی از عظمت است که بزرگ‌ترین مرکز واگذاری وقف برای خدمت‌رسانی به زائران حضرتش، توسط مردم ایران و بعضی از کشورهای اسلامی است. مالکیت اموال وقفی، برحسب نقل، به خدا واگذار می‌شود، لذا مصارف درآمد‌های آنها اگر وقف خاص است باید دقیقا طبق نظر واقف و اگر وقف عام است باید دقیقا منطبق با موازین شرعی و الهی هزینه شود. هزینه‌های متفرقه و شخصی و مواردی که همه می‌دانند کمترین جان‌مایه شرعی و الهی در آن نیست، به کلی ممنوع است.

همان‌گونه که اشاره شد، آستان قدس رضوی موقوفات بسیار زیادی دارد. نزدیک به نیمی از زمین‌های کلان‌شهر مشهد، قسمت اعظم زمین‌های شهر‌های چناران و سرخس و فریمان و دیگر شهرستان‌های استان‌های سه‌گانه خراسان از یک طرف و اراضی و مستغلات و منابع درآمدی وقف شامل املاک مزروعی، اراضی شهری، جنگل و مرتع، مغازه، منزل، اتومبیل، سهم کارخانه، بیمارستان، قنات، چاه آب و ... در شهرستان‌های متعدد کشور همچون اصفهان، تبریز، کرمان، سیرجان، رفسنجان، گرگان، ساری، چالوس، ورامین، تهران، کرج، گرمسار، قزوین، بم، رشت، لاهیجان، لنگرود، یزد، راور، شوشتر، شیراز، نیریز و ... و در کشورهای سوریه، آذربایجان، افغانستان، هندوستان و ... وقف امام رضا (ع) است.

نکته در خور توجه اینکه جاهای هزینه‌کردن درآمدهای موقوفات، بسیار گسترده است. همه آنچه امروزه در کلیه زوایای آستان قدس رضوی مشاهده می‌کنید، چه بناهای زیبای تاریخی و مدرن، چه خدمات رفاهی زائران، چه برنامه‌های فرهنگی و هنری، چه فعالیت‌های بهداشتی و درمانی و چه موارد دیگر، تماما از نذورات و عواید موقوفات است. ظاهرا بعضی از درآمد‌های وقف‌های خاص به‌گونه‌ای بوده که در حال‌ حاضر از موضوعیت افتاده است؛ مثلا در سبزوار وقفی متعلق به حضرت ثامن‌الائمه (ع) وجود داشته که درآمدش را باید قلم و کاغذ می‌خریدند و به کسانی که می‌خواستند از دولت شکایت کنند می‌دادند تا عریضه بنویسند. یا وقفی که باید از درآمدش گوشت خرید و در اطراف مشهد پراکنده کرد تا سگ‌های ولگرد بخورند و وارد شهر نشوند. یا وقفی که درآمدش را باید پوستین بخرند و در زمستان به مسافران بین قوچان و مشهد بدهند تا بپوشند و سرما نخورند. یا وقفی که با درآمدش باید روز تولد امام حسین (ع)، جشن تشریفاتی مفصلی برپا کنند و از اعیان و اشراف و امرا و مقامات و سرشناسان شهر برای صرف ناهار دعوت شود و در تالار تشریفات آستان قدس رضوی با بهترین غذا‌ها و تازه‌ترین میوه‌ها از آنان پذیرایی کنند. جالب‌تر اینکه شخص تولیت آستان قدس رضوی باید دم در تالار بایستد و به مدعوین خوشامد بگوید.

درباره درآمد‌های آستان قدس رضوی، حرف‌های زیادی برای گفتن هست که بیشتر از این، یادداشت را به درازا می‌کشد، لذا در همین حد بسنده می‌کنم و امیدوارم متولیان مربوطه و مسئولان ذی‌ربط در هزینه‌کردن درآمد‌های ناشی از نذر و وقف به آنچه در مسئولیت شرعی‌شان هست عمل کرده و از کارهای متفرقه پرهیز کنند.