ریاضیدانی که فلسفه می‌دانست

سال هاست که عادت کرده ایم لفظ «دکتر» را قبل از نام همه شخصیت های علمی بیاوریم. بی راه هم نیست. بیشتر کسانی که در حوزه علم به جایی رسیده اند، تحصیلات شان را تا عالی ترین مقاطع دانشگاهی ادامه داده اند. این وسط استثناهایی هم وجود دارد؛ پرویز شهریاری یکی از آنهاست.

نقش ماندگار او در ریاضی نه به خاطر تحصیلات عالیه در بهترین دانشگاه های دنیا، بلکه به دلیل ترویج و گسترش علم به دست آمده است. رزومه او تنها در ریاضی خلاصه نمی شود. فلسفه، هنر، ادبیات و اخلاق هم کلیدواژه های زندگی پرویز شهریاری اند. «چهان پیرامون ما هم جهانی ریاضی است، هم جهانی فیزیکی و هم جهانی فلسفی و هنری. ریاضیدانی که جز رابطه ها و قانون های ریاضی به چیز دیگری کار ندارد، به دسته یا محور مکانیکی ماشینی می ماند که تنها می تواند وسیله معینی را با اندازه و وزن معین، از جایی به جایی دیگر منتقل کند.»

پرویز شهریاری در یکی از فقیرترین محله های کرمان در خانواده ای زرتشتی به دنیا آمد. پدرش کشاورزی بود که به خاطر تحمل نکردن ظلم ارباب، شغلش را عوض کرده و به کارخانه های ریسندگی رفته بود. تغییر محل کار پدر را بیمار کرد. رفتن از دل طبیعت و هوای پاک به ساختمان نمور و آلوده سالن ریسندگی باعث مرگ زودهنگامش شد. پرویز از دوازده سالگی برای تامین هزینه های خانواده کار می کرد. بنایی، خشت مالی، چاه خویی، کار در کوره آجرپزی و راه سازی شغل هایی بود که در آن دوره به آن پرداخت. وضع زندگی شان به قدری سخت بود که به گفته خودش گاهی تکه نانی هم برای خودش پیدا نمی کرد. با وجود همه این مشکلات و سختی ها مادرشان نگذاشت بچه هایش درس را رها کنند. به هر ضرب و زوری بود آنها را به مدرسه فرستاد و اصرار داشت که درس را ادامه بدهند.

پرویز شهریاری دوره ابتدایی، دبیرستان و دانشسرای مقدماتی را در کرمان خواند و شاگرد اول شد. بعد از آن برای ادامه تحصیل به تهران آمد و در رشته ریاضی دانشکده علوم درسش را ادامه داد. البته شهریاری از اول قرار نبود ریاضی بخواند. هم به ادبیات علاقه داشت و هم به ریاضی اما چون کلاس های ادبیات شلوغ بود و ریاضی خلوت، رشته ریاضی را انتخاب کرد. این دوره از زندگی پرویز شهریاری همزمان بود با اوج گیری فعالیت های سیاسی دانشجویان و به زندان افتادن او.

سختی ها ادامه دارد

«سال 1332 در زندان قزل قلعه یک سال و نیم حبس بودم. آنجا بیکار بودم. به برادرم سپردم اگر کتاب روسی به دستش رسید برای من بیاورد. برادرم یک کتاب روسی برایم آورد که برای فرانسوی هایی که می خواهند زبان روسی یاد بگیرند نوشته شده بود. این کتاب 75 فصل بود در 800 صفحه. من این 800 صفحه را ظرف نه ماه تمام کردم. گاه در روز 16 تا 17 ساعت کار می کردم چون کار دیگری نداشتم.»

پرویز شهریاری در سال سوم تحصیل دو بار به زندان افتاد. بار اول سه ماه و بار دوم سه سال. همین عاملی بود که باعث شد شهریاری مدرکش را به جای چهار سال بعد از نه سال بگیرد. زندان رفتن های استاد شهریاری به همین جا ختم نشد. او در عمرش بارها دستگیر شد و مجموعا شش سال از عمرش را در زندان سپری کرد اما در همان دوره های سخت و تاریک زندگی هم تحقیق و پژوهش را کنار نگذاشت. یاد گرفتن زبان روسی و ترجمه «تاریخ حساب» نوشته «تانون»نمونه ای از این تلاش هاست. تا قبل از زندان رفتن، استاد کتاب ها را از فرانسه به فارسی ترجمه می کرد اما بعد از یاد گرفتن زبان روسی، متن ها را از این زبان به فارسی بر می گرداند. شهریاری که از پانزده سالگی تدریس به بچه های کوچک تر از خودش را شروع کرده بود، در دوره زندان هم این کار را در کنار مطالعه و پژوهش ادامه داد و تا جایی که توانست به زندانبان ها درس داد.

در سال 1340 دبیرستان دخترانه ای تاسیس کرد و به یاد دخترش مرجان که فوت شده بود این نام را برای مدرسه انتخاب کرد. تشکیل «گروه فرهنگی مرجان» با کمک 700 دبیر چند سال بعد از ساخت این مدرسه بود. تاسیس مدرسه عالی علوم ماراک با کمک «دکتر قریب» و «دکتر گل گلاب» و همچنین تاسیس «انتشارات خوارزمی» و «انتشارات توکا» از دیگر کارهایی بودند که انجام داد. نشریات زیادی هم انتشار موفق شان را مدیون تلاش های او هستند. شهریاری به دور از سیستم دانشگاهی و با همان روش خودآموزی که خودش در مورد آن صحبت کرد، بیشتر از 208 جلد تالیف و ترجمه از خودش به یادگار گذاشته است. او اگرچه دوران تحصیل کوتاهی داشت، اما بیشتر از 50 سال در دبیرستان ها، دانشسرای عالی و دانشکده فنی دانشگاه تهران تدریس کرد.

اهل کوتاه آمدن در برابر زور نبود. تسلیم نمی شد. هر چقدر هم که کارشکنی می کردند و مانع سر راهش می گذاشتند باز از یک جای دیگر و به شکل متفاوتی فعالیت هایش را ادامه می داد. بدون این که به درگیری هایی مثل در افتادن با حکومت، زندان رفتن یا مسائل مالی فکر کند. مثلا در همین خاطره ای که در بالا ذکر شد این را در نظر بگیرید که ارزش پنج هزار تومان در آن زمان بسیار زیاد بود و مجله سخن علمی، اشتراکی برابر 250 ریال برای 12 شماره داشت. علاوه بر انتشار این مجله، انتشار ماهنامه «اندیشه ما»، تهیه یک دوره کتاب درسی ریاضی دوره اول دبیرستان و سردبیری هفته نامه «وهومن» تا 28 مرداد 1332 بر عهده استاد بود. مجله «آشتی با ریاضیات»، «آشنایی با ریاضیات»، «آشنایی با دانش» و «مسائل دانشگاهی» از دیگر نشریاتی بودند که نام پرویز شهریاری اعتبارشان را دو چندان می کرد. «چیستا» و «دانش و مردم» هم در واقع حکم خانه ای را برای استاد داشتند که شهریاری سال ها در آن کار می کرد.

برای پرویز شهریاری در زندگی اش بزرگداشت های زیادی برگزار شد، در کنار همه مشکلاتی که برایش به وجود آمده می شود او را در دسته نخبگانی قرار داد که در دوره حیاتش قدر دید؛ کسب نشان درجه یک علمی از وزیر آموزش و پرورش وقت در سال 1345، به دست آوردن نشان درجه یک علمی در سال 1384، برگزیده شدن در مراسم چهره های ماندگار در رشته آموزش ریاضیات در سال 1381 و دریافت دکترای افتخاری ریاضیات از دانشگاه کرمان بخشی از این ماجراست.

شهریاری با وجود مشکلات بینایی تا آنجا که می توانست خواند و نوشت و ترجمه کرد. در اواخر عمرش هر دو چشمش در حدود هشت درصد بینایی داشت و کتاب را هم با زحمت زیاد به کمک عینک و ذره بین می دید اما همچنان به کارش ادامه داد. پرویز شهریاری در 22 اردیبهشت 1391 در اثر سکته قلبی درگذشت و در قبرستان زرتشتی ها در قصر فیروزه به خاک سپرده شد.

ریاضی برای همه

آموزش و پژوهش دغدغه اصلی شخصیت های علمی است اما خیلی از اساتید دانشگاه و نخبه ها به ترویج و همگانی کردن علم فکر نمی کنند و به این حیطه نزدیک نمی شوند؛ چرا که باید توانمندی های ویژه و حوصله زیادی داشته باشند تا بتوانند یک مطلب پیچیده علمی را با بیانی ساده و قابل فهم برای همه عنوان کنند، آن هم در بحثی مثل ریاضی که تصور عموم مردم از آن مفاهیم مجرد دور از زندگی روزمره است. پرویز شهریاری یکی از افرادی بود که بخش بزرگی از زندگی اش را برای این کار گذاشت و حالا، خیلی از کسانی که در دهه های 60 و 70 دانش آموز بوده اند، فهم خود از دنیای ریاضی را مدیون ایشان هستند.

پرویز شهریاری با تالیف و ترجمه بیش از 2100 جلد کتاب و همین طور با تاسیس و کار در نشریه های مختلف یکی از موفق ترین افراد این حوزه بود. کتاب های شهریاری روان و ساده نوشته شده اند و درکش برای عموم آسان است. این کتاب ها در زمان انتشار معمولا با اقبال عمومی مواجه شدند و پس از گذشت سال ها بعضی از آنها مانند «خلاقیت در ریاضی» همچنان تجدید چاپ می شود.

در کتاب هایی که نام شهریاری روی جلد آن آمده هم حل المسائل پیدا می شود، هم کتاب های درسی و آموزشی و هم داستان و سرگرمی. از بین کتاب های او «ریاضیات به زبان ساده» و «سرگرمی در ریاضیات» و «رمان های علمی» جایگاه ویژه ای در ترویج علم در ایران دارد. تاریخ ریاضی هم یکی از علاقه مندی های پرویز شهریاری بود. او با پژوهش دقیق علمی و منصفانه اطلاعات دست اولی از ریاضیات و ریاضیدان های ایرانی به دست آورد و آنها را در قالب کتاب هایی منتشر کرد.

من معلم هستم

«از یازده سالگی معلم بوده ام و اگر کسی از من بپرسد مجموعا در عمرت چه کرده ای، می گویم معلمی کرده ام و راضی هم هستم. من هم در دانشکده فنی تدریس کرده ام، هم در مدرسه عالی «پارس» که در آنجا پس از دو یا سه ماه تدریس «منطق ریاضی» به من گفتند مجبوریم حقوق تو را به نام کسی بنویسیم که دکترا یا دست کم فوق لیسانس داشته باشد. شما درس بدهید، ما حقوق را به نام کس دیگری می نویسیم اما به شما می دهیم که من هم قبول نکردم، گفتم اگر صلاحیت دارم به نام خود من بنویسید و اگر هم صلاحیت ندارم که می روم کنار.»

به کوشش محمود جعفری‌کوهبنانی