تهران با ری پیوند خورده است/ لزوم بازنگری رفتاری که در قبال تاریخ تهران داشته‌ایم

چهاردهم مهرماه از سوی شورای شهر تهران به عنوان روز تهران معرفی شده است. این روز، دارای دو مناسبت مهم در تاریخ معاصر ایران است. نخست، برگزاری مراسم گشایش نخستین مجلس شورای ملی ایران در تالار برلیان کاخ گلستان به تاریخ 14 مهرماه 1285 خورشیدی و دیگر، امضای متمم قانون اساسی مشروطه ایران توسط محمدعلی‌شاه قاجار به تاریخ 14 مهرماه 1286 خورشیدی که در اصل چهارم آن گفته شده: «پایتخت ایران، طهران است.»

از آن‌جا که برقراری نظام مشروطه و به ویژه تصویب متمم قانون اساسی مشروطه، فصلی نوینی را در تاریخ ایران رقم زد و تهران، زادگاه مشروطه و صحنه جوش و خروش تهرانیان برای دستیابی به حقوق اساسی ملت بود، می‌توان گفت که انتخاب روز  14 مهرماه به نام تهران، انتخاب شایسته‌ای بوده است. این انتخاب، در دل خود پیامی دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته و آن نقش‌آفرینی تهران در تاریخ ایران و جهان و لزوم شناسایی آن به عنوان شهری تاریخی با غنای بالای فرهنگی است.

برخلاف تصور عمومی، پهنه‌ای که امروز تهران خوانده می‌شود، تاریخی دور و دراز دارد. کهن‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی در این پهنه که در محدوده چشمه علی در جنوب تهران کشف شده‌اند، بین هفت تا هشت هزار سال قدمت دارند و در شمال تهران، یعنی در تپه‌های قیطریه، درّوس، بوستان پنجم پاسداران، پل رومی، حصارک شمیران و تپه‌های عباس‌آباد نیز، آثار درخور توجهی متعلق به 3200 سال پیش به دست آمده است.

با گذر از دوران پیش از تاریخ و با پیدایی خط و نگارش به دوران تاریخی می‌رسیم. در این دوران و برای قرن‌ها، نام تهران با نام ری پیوند خورده است. این شهر که امروزه جزئی از تهران محسوب می‌شود، یکی از تختگاه‌های اشکانیان بود و در دوره ساسانی در زمره شهرهای مهم و مراکز مذهبی ایران قرار می‌گرفت. اما اوج شکوه ری در سده‌های میانی اسلامی و خصوصا در دوره آل‌بویه و سلجوقیان رقم خورد؛ به گونه‌ای که از آن با لقب‌هایی چون ام‌البلاد و عروس‌البلاد یاد می‌شد. از این‌رو، کلانشهر تهران که ری را نیز شامل می‌شود، از پیشینه تاریخی طولانی و درخشان برخوردار است.

با یورش مغولان به ایران، ری ویران شد و چنین مقدر شد که روستایی کوچک در شمال آن، میراث‌دارش شود. تهران! تهران که در سده هفتم هجری، روستایی کوچک اما رو به توسعه بود، در سده دهم و به روزگار صفویان تبدیل به شهر شد و سپس در آغاز سده سیزدهم هجری، توسط آقا محمدخان قاجار جامه پایتختی بر تن کرد و آماده شد تا نقش مهمی را در تاریخ ملی و جهانی ایفا کند. این‌که رویدادهای تهران از دوره قاجار تا به امروز تأثیری شگرفت بر سمت و سوی تحولات ایران داشته، امری بدیهی است، اما شاید کمتر به این نکته توجه شود که تهران در تاریخ جهان نیز تأثیرگذار بوده است. جنبش مشروطه که تهران گهواره آن است، به استقرار نخستین مجلس قانون‌گذاری دموکراتیک در تهران انجامید که خود یکی از حلقه‌های بیداری مردم مشرق‌زمین بود و به حرکت‌های ضد استبدادی و ضد استعماری جانی تازه بخشید. نهضت ملی شدن صنعت نفت، بی‌شک تأثیر به سزایی بر حرکت‌های مشابه در جهان سوم داشت و به طور خاص می‌دانیم که ملی شدن کانال سوئز تحت تأثیر این جنبش بود. انقلاب سال 1357 به عنوان آخرین انقلاب بزرگ سده بیستم میلادی، نه فقط بر معادلات خاورمیانه بلکه بر معادلات جهانی تأثیری عمیق برجای گذاشت که هم‌چنان ادامه دارد.

با چنین پیشینه‌ای، جای شگفتی است که بخواهیم تهران را با مظاهر تمدن مادی بشناسیم و به دیگران بشناسانیم. امروزه، بسیاری شهرهای جهان از خطوط مترو، شبکه بزرگراهی، برج‌های مخابراتی، سیستم حمل و نقل پیشرفته، ساختمان‌های اداری و تجاری عظیم با معماری‌ خیره کننده و دیگر زیرساخت‌های شهری برخوردارند و نمی‌توان گفت که تهران با چنین داشته‌هایی در صف پایتخت‌های پیشرو جهان جای گرفته است. اما تاریخ درخشان این شهر، موهبتی است که کمتر شهری از آن بهره‌مند است.  

آنچه جای شگفتی دارد این است که در دهه‌های اخیر، گرایش غالب چه میان برنامه‌ریزان و مدیران شهری و چه میان عموم مردم، غفلت از سرمایه‌های تاریخی و روی آوردن به نوعی شبه مدرنیسم در تهران بوده است که خود را در اقدام‌های پرطمطراقی چون بلندمرتبه‌سازی، احداث اتوبان‌های دو طبقه، تونل‌های طولانی، مال‌ها و مراکز بزرگ تجاری و از این قبیل نشان داده است. بدیهی است که تهران مانند هر شهر دیگری نیاز به نوسازی و پیشرفت دارد و با هر سابقه تاریخی، محکوم به ماندن در حصار گذشته نیست اما مشکل این‌جاست که اساسا پیشینه و سرمایه‌های تاریخی تهران به عنوان زیربنای توسعه متوازن و پایدار به رسمیت شناخته نمی‌شود و بسیاری اقدام‌های عمرانی در تضاد با حفظ هویت تاریخی و میراث فرهنگی شهر تعریف شده‌اند.  

بر این پایه، روز تهران فرصتی است برای بازخوانی تاریخ تهران و بازنگری در رفتاری که در قبال این تاریخ داشته‌ایم. تاریخی که فراتر از یک ثروت، مولد ثروت‌های دیگری در همه شئون زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم این شهر است.

حمیدرضا حسینی

پژوهشگر میراث فرهنگی و تهران شناس