ماجرای سریال «جیران» و حضور خواجگان

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا؛  این روزها شاهد پخش سریال تاریخی «جیران» به کارگردانی حسن فتحی از پلتفرم فیلیمو هستیم. یکی از نکات مهمی تاریخی که در این سریال به آن اشاره می‌شود وجود خواجگان در در دربار ناصرالدین شاه قاجار است.

با توجه به اشاره این سریال به حضور این قشر در دربار، به بررسی نقش خواجگان در عصر قاجار می‌پردازیم.

خواجه در زبان فارسی دو معنای متفاوت دارد. در وهله  نخست «خواجه» ناظر به مردانی بود که دارای مقام و منزلت والایی بودند. خواجه بوسهل زوزنی، خواجه نظام الملک، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و ... نمونه‌هایی از این افراد هستند.

در مرحله دوم خواجه به افرادی گفته می‌شد که خصائص مردانگی فرود افتاده‌ بودند و در حرمسرای شاهان خدمت می‌‌کردند. در عصر قاجار هم بازار این نوع خواجگان بسیاری داغ بود. این دسته که در رسته غلامان دربار تعریف می‌شدند در جوانی ( هفت تا ده سالگی) اخته (ویژگی‌های مردانه از آنها گرفته می‌شد) می‌شدند. وظیفه این غلامان اخته شده، محافظت از اندرونی بود.

ساختمان بدنی خواجه­ها بیشتر زنانه بود. فقدان ریش و سبیل حالت خاصی به صورت آنها می­داد؛ به طوری که از ظاهرشان نمی­شد سنشان را درست حدس زد. در روایت‌های تاریخی همیشه از خواجگان دربار قاجار به کج خلقی، طماعی و پول پرستی و خساست،  یاد شده است. آنگونه که تاریخ‌دان‌ها می‌نویسند از عیب‌های بزرگ خواجگان  استعمال تریاک و مسکرات بود.

این خواجگان گاهی ایرانی، گاهی قفقازی و گاهی سیاهان اهل آفریقا بودند. البته ادوارد پولاک طبیب یهودی اهل اتریش است که پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار می‌نویسد: «آخرین خواجة قفقازی در مدت اقامت من در تهران به سال 1272ق چشم از جهان پوشید.»

خواجه‌های سفید پوست جایگاه بهتری در دربار قاجار داشتند. چون این خواجگان به عنوان یکی از وسایل تجمل زنان دربار بسیار مورد علاقه بودند. مجرمین که مرتکب جنایتی همراه با تجاوز شده بودند یا کسانی که مقصرین دولتی بودند هم اخته می‌شدند. اگر از این عمل سالم بیرون می‌آمدند، می‌توانستند در حرمسرا زندگی راحتی داشته باشند. چون سفید پوست هم بودند در اوج ناز و نعمت باقی عمر را سپری می‌کردند.

آغا حسین بلوچ از اسرای آقا محمد خان قاجار و حاجی میرزا علی­رضای خواجه، برادر حاجی قوام شیرازی موسوم به حاجی دایی، دوتن از خواجگان ایرانی حرمسرای فتحعلیشاه بودند. در دورۀ فتحعلی‌شاه و محمد شاه بسیاری از خواجگان به بالاترین مقام‌ها و مراتب دیوانی رسیدند. اینها گرجیانی بودند که آقا محمد­خان در شبیخونها و دستبردهای خود به غنیمت گرفته بود.

در دورۀ فتحعلیشاه، خواجه باشی یا رئیس خواجگان نفوذ فراوانی داشت؛حتی رجال عالی رتبه درباری هم برای او احترام زیادی قائل بودند.

در عصر ناصرالدین شاه هم که سریال «جیران» به آن اشاره دارد خواجگان فراوانی حضور داشتند. بالغ بر 90 خواجه در در دوره ناصری در دربار فعالیت می‌کردند. خود شاه 7 خواجه مخصوص داشت. از آغا بشیر، معروف به شمع قهوه خانه، مهراب­خان، آغا محمد­خان که همیشه به دنبال شاه بود، آغا غلامعلی، مقبل، اسماعیل خان و آغاصالح­خان.

آغا بشیر که از خواجگان معروف قاجار است، داستان‌های جالبی دارد. از او به عنوان خواجه اول ناصرالدین شاه یاد می‌کنند. او که در کودکی به مادر ناصرالدین شاه هدیه داده شده بود، بر خلاق قانون دربار که خواجگان اجازه زن گرفتن نداشتند، پس از مرگ محمدشاه، با یکی از زیباترین همسران او ازدواج کرد.

او از امکانات فراونی داشت. بعد از سرکارآمدن امیر کبیر، حقوق سالانه و سرسام آور او تقلیل پیدا کرد که موجب ناراحتی و شکایت وی از این امر شد. پس از سقوط امیر وضع او رو به راه شد و مجدداً خواجه­باشی شد.

در ماجرایی که در سال 1275ق در طی سفر ناصرالدین شاه به ولایات، در منطقة حوض سلطان نزدیک قم رخ داد، آغا بشیر به علت درگیری و در نتیجه زخمی کردن یکی از مقربان شاه( یحیی­خان ) در حالت مستی و رفتار توهین آمیز نسبت به شاه، دستگیر و به فرمان شاه سر از تنش جدا شد.

وظیفه اصلی خواجگان حرم، مواظبت از حیاط تحت اداره خانم بود. آنها معمولا در همان حیاط هم منزل داشتند. همه خواجگان تخت امر آغاباشی بودند. آغاباشی رئیس کل خواجه­سرایان حرم و سیاست حرمخانه شاه در دست او بود.

دیگر زنان حرم، معمولا یک یا دو خواجه داشتند. البته خواجه داشتن شامل زن‌های درجه سوم شاه نمی‌‍شد. خواجگان مواجب کافی داشتند و جدا از اتاق‌هایی که در اندرون کاخ در اختیار آنها قرار می‌گرفت، خانه‌هایی هم در سطح شهر داشتند که در آنها زندگی می‌کردند. ناصرالدین شاه و دیگر شاهان قاجار که احتیاج به این خواجگان داشتند از کمک به آنها مضایقه نمی‌کردند اما بعد از واقعه «آغا بشیر» خواجگان محدود شدند و اجازه دخالت در امور دولتی را نداشتند.

خواجگان در دربار ناصری کلید‌دار خزانه سلطنتی بودند و مراقبت از غذاهای مخصوص شاه را به عهده داشتند.

پرداختن سریال «جیران» به حضور خواجگان به خاطر همین اهمیتی است که این قشر در زمان ناصرالدین شاه و دیگران شاهان قاجار در دربار داشتند. وقتی زمان قاجار را روایت می‌کنیم باید به دربار روابط آن بپردازیم. دربار هم شامل شاه، صدراعظم، زنان و خواجگان می‌شود. روایت آن عصر بدون اشاره یه یکی از این ضلع‌ها بیان ناقصی از زمان قاجار به ویژه دربار ناصرالدین شاه است.

انتهای پیام//