گردشگری پایدار و مسئولانه چیست؟ (حلقه گمشده گردشگری در ایران)

تعریف گردشگری پایدار و گردشگری مسئولانه

اغلب این دو مفهوم به جای هم به کار می‌روند، اما تفاوت‌های ظریفی دارند که درک آن‌ها اهمیت دارد:

گردشگری پایدار (Sustainable Tourism) نگرشی کلان و بلندمدت به صنعت سفر است. این مفهوم بر ایجاد تعادل میان سه اصل بنیادین استوار شده است:

·     حفاظت از محیط زیست

·     احترام به جامعه میزبان

·     سودآوری اقتصادی

اساس گردشگری پایدار بر مدیریت فعالیت‌ها به شیوه‌ای است که آسیب‌های محیطی و اجتماعی به کمترین حد برسد و در مقابل، منافع آن برای مردم محلی و بازدیدکنندگان افزایش یابد. هدف نهایی، پاسداری از منابع طبیعی و فرهنگی برای نسل‌های آینده است تا آن‌ها نیز از این جاذبه‌ها بهره‌مند شوند. چنین رویکردی نیازمند مشارکت همه فعالان این صنعت، از جمله دولت‌ها، سیاست‌گذاران و صاحبان کسب‌وکار است.

گردشگری مسئولانه (Responsible Tourism)، در حقیقت، شیوه عملی کردن آرمان پایداری است. این رویکرد مستقیماً به تصمیم‌ها و رفتارهای هر فرد، از مسافر و راهنمای تور گرفته تا مدیر هتل و جامعه محلی، بستگی دارد.

به زبان ساده، پایداری آن هدف بزرگی است که صنعت سفر به آن نگاه می‌کند و مسئولانه سفر کردن، گام‌هایی است که هر شخص برای رسیدن به آن هدف برمی‌دارد. برای نمونه، مسافری که هنگام خرید از کسب‌وکارهای کوچک محلی حمایت می‌کند یا به فرهنگ و آداب مردم مقصد احترام می‌گذارد، در حال برداشتن همین گام‌هاست.

ضرورت گردشگری پایدار در دنیای امروز

رشد بی‌رویه صنعت گردشگری در دهه‌های گذشته، پیامدهای نگران‌کننده‌ای به همراه داشته است. مقاصد محبوبی که زمانی بکر و دست‌نخورده بودند، امروز با مشکلاتی چون آلودگی، تخریب زیست‌بوم‌ها، ترافیک سنگین و افزایش بی‌رویه قیمت‌ها برای ساکنان محلی مواجه هستند. گردشگری انبوه و مدیریت نشده، فشار زیادی بر منابع محدود آب و انرژی وارد می‌کند و گاهی سبب فرسایش فرهنگی و تبدیل سنت‌های اصیل به کالایی برای نمایش می‌شود.

در چنین شرایطی، گردشگری پایدار، ضرورتی حیاتی است. این رویکرد تضمین می‌کند که صنعت گردشگری به جای تخریب، به ابزاری برای حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی تبدیل شود. با حمایت از اقتصادهای محلی، به توزیع عادلانه‌تر ثروت کمک می‌کند و از خروج درآمد از منطقه جلوگیری می‌نماید. همچنین با ایجاد احترام متقابل میان گردشگران و جوامع میزبان، به درک فرهنگی عمیق‌تر و صلح‌آمیزتر منجر می‌شود. بدون اصول پایداری، صنعت گردشگری در بلندمدت خود را نابود خواهد کرد، زیرا جاذبه‌هایی که مسافران را به خود جلب می‌کنند، از بین خواهند رفت.

ابعاد مختلف گردشگری پایدار

گردشگری پایدار بر سه بعد اصلی استوار است که باید به صورت هماهنگ و یکپارچه در نظر گرفته شوند:

بعد زیست‌محیطی

این بعد بر حفاظت از طبیعت و کاهش ردپای اکولوژیکی سفر تمرکز دارد. اقدامات مربوط به این بخش شامل حفاظت از تنوع زیستی، مدیریت پسماند، صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی و استفاده از منابع تجدیدپذیر است. انتخاب وسایل حمل‌ونقل کم‌کربن مانند قطار، پرهیز از فعالیت‌هایی که به حیات‌وحش آسیب می‌زند و اقامت در هتل‌هایی که گواهی‌نامه‌های زیست‌محیطی دارند، نمونه‌هایی از رعایت این بعد هستند.

بعد اجتماعی - فرهنگی

این بخش به تاثیر گردشگری بر جوامع میزبان می‌پردازد. هدف آن، تقویت اصالت فرهنگی، احترام به سنت‌ها و ارزش‌های محلی و بهبود کیفیت زندگی ساکنان است. گردشگری پایدار به دنبال جلوگیری از کالایی شدن فرهنگ و مشارکت دادن جامعه محلی در تصمیم‌گیری‌های مربوط به توسعه گردشگری در منطقه‌شان است. خرید صنایع دستی اصیل، یادگیری آداب‌ورسوم محلی و احترام به حریم خصوصی مردم، از اصول این بعد به شمار می‌آید.

بعد اقتصادی

بعد اقتصادی تضمین می‌کند که منافع مالی حاصل از گردشگری به طور عادلانه در جامعه محلی توزیع شود. این امر با حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و محلی، استخدام نیروی کار بومی و خرید محصولات تولیدشده در همان منطقه محقق می‌شود. وقتی درآمد گردشگری در مقصد باقی بماند، برای بهبود زیرساخت‌ها، آموزش و بهداشت هزینه می‌شود و در نهایت به تقویت کل جامعه می‌انجامد. این رویکرد از نشت اقتصادی (زمانی که پول توسط شرکت‌های بزرگ بین‌المللی از منطقه خارج می‌شود) جلوگیری می‌کند.

چگونه گردشگری پایدار را تجربه کنیم؟

هر مسافری با چند تصمیم ساده می‌تواند سفری مسئولانه‌تر داشته باشد:

پیش از سفر

مقصد خود را با آگاهی انتخاب کنید. در مورد چالش‌های زیست‌محیطی و فرهنگی آنجا تحقیق انجام دهید. به جای سفرهای متعدد و کوتاه، سفرهای طولانی‌تر و عمیق‌تر را برنامه‌ریزی کنید تا اثر کربنی خود را کاهش دهید. هنگام بستن چمدان، وسایل ضروری و قابل استفاده مجدد مانند بطری آب و کیسه خرید پارچه‌ای را همراه داشته باشید.

حمل‌ونقل

برای سفرهای داخلی، گزینه‌های حمل‌ونقل عمومی را در اولویت قرار دهید. خرید یک بلیط قطار نه تنها آلودگی کمتری ایجاد می‌کند، بلکه فرصت تماشای مناظر مسیر را نیز به شما می‌دهد. در مقصد نیز تا حد ممکن از پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری یا وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید.

اقامت در سفر

برای رزرو هتل به دنبال اقامتگاه‌هایی باشید که به اصول پایداری متعهد هستند. بسیاری از بوم‌گردی‌ها و هتل‌های سبز، سیاست‌های مشخصی برای صرفه‌جویی در منابع و حمایت از جامعه محلی دارند و انتخاب‌های خوبی هستند.

دقت در انتخاب فعالیت‌ها

از فعالیت‌هایی که به حیوانات یا محیط زیست آسیب می‌رسانند، پرهیز کنید. به جای آن، در تورهای طبیعت‌گردی که توسط راهنمایان محلی برگزار می‌شود، شرکت کنید. از موزه‌ها، گالری‌ها و کارگاه‌های هنرمندان بومی بازدید نمایید.

اقتصاد محلی

پول خود را به صورت مستقیم به اقتصاد محلی تزریق کنید. در رستوران‌های خانوادگی غذا بخورید، از بازارهای محلی خرید کنید و سوغاتی‌های خود را از صنعتگران بومی تهیه نمایید. این کار تضمین می‌کند که حضور شما برای مردم منطقه سودمند باشد.

تعامل فرهنگی

به فرهنگ و آداب‌ورسوم مردم محلی احترام بگذارید. لباس مناسب بپوشید، پیش از عکاسی از افراد اجازه بگیرید و چند کلمه به زبان محلی یاد بگیرید و صحبت کنید. این رفتارها نشان‌دهنده احترام شما و زمینه‌ساز ارتباطی مثبت است.

راهکارها و فرصت‌های توسعه گردشگری پایدار در ایران

تنوع اقلیمی، تاریخ غنی و فرهنگ‌های گوناگون، ظرفیت ایران را برای گسترش گردشگری پایدار بسیار بالا برده است. هر منطقه، از کویر تا جنگل و از ساحل تا کوهستان، قابلیت تعریف محصول گردشگری پایدار و مخصوص به خود را داراست. بهره‌گیری از شبکه ریلی کشور برای طراحی و رزرو تور با قطار به مقصدهای کمتر شناخته‌شده، حرکتی کلیدی در توزیع متوازن گردشگران و ترویج سفرهای کم‌کربن به شمار می‌آید.

ایران به دلیل داشتن طبیعت متنوع، تاریخ کهن و فرهنگ‌های گوناگون، بستری مناسب برای گسترش گردشگری پایدار دارد. برای نمونه، اقامتگاه‌های بوم‌گردی که توسط مردم محلی اداره می‌شوند، ضمن ایجاد درآمد برای جامعه میزبان، به حفظ معماری سنتی و آداب و رسوم بومی کمک می‌کنند.

معرفی و تبلیغ مقصدها و فعالیت‌های پایدار در سطح ملی و بین‌المللی نیز به افزایش تقاضا برای این سبک از سفر منجر می‌شود. در نهایت، مدیریت یکپارچه در هر مقصد برای کنترل تعداد بازدیدکنندگان، نظارت بر زیرساخت‌ها و حفاظت از منابع، از آسیب‌های گردشگری انبوه و بی‌رویه جلوگیری می‌کند.