مهمترین جوایز ادبی ایران؛ از رسمی تا مستقل
ریحانه رفیعی-به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ در فضای ادبی ایران، جایزه ادبی اغلب یکی از معدود راههای دیدهشدن کتابها و نویسندگان است؛ مسیری که گاهی به فروش بیشتر منجر میشود و گاهی تنها نشانی است از عبور یک اثر از فیلتر داوری. با این حال، جوایز ادبی در ایران ساختاری یکدست ندارند و از نظر اعتبار، شرایط ورود و کارکرد فرهنگی، تفاوتهای جدی میان آنها دیده میشود.
قدیمیترین جایزه ادبی کشور، کتاب سال جمهوری اسلامی ایران است؛ جایزهای که نخستینبار در سال ۱۳۳۴ شکل گرفت و پس از انقلاب با ساختار جدید ادامه یافت. این جایزه به دبیری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار میشود و کتابهای منتشرشده در حوزههای مختلف از جمله ادبیات داستانی را داوری میکند. این مهم، همچنان بهصورت مستمر برگزار میشود و بیش از آنکه در فضای ادبی جریانساز باشد، جنبه رسمی و بنیادی دارد.
در امتداد همین مسیر رسمی، جایزه کتاب فصل جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۸۶ راهاندازی شد. این جایزه بهصورت فصلی برگزار میشود و آثار منتشرشده در بازههای سهماهه در حوزههای مختلف از جمله ادبیات داستانی بررسی میشوند. «کتاب فصل» بیشتر نقش حمایتی و تشویقی دارد و معمولا بهعنوان مکملی برای جایزه کتاب سال شناخته میشود.
در میان جوایز دولتی، جایزه جلال آلاحمد یکی از شناختهشدهترینهاست. این جایزه از سال ۱۳۸۷ آغاز به کار کرده و هر سال به آثار برتر در حوزه رمان، مجموعهداستان، مستندنگاری و نقد ادبی تعلق میگیرد. شرط ورود به جلال، انتشار رسمی کتاب در بازه زمانی مشخص است. جلال به دلیل مبلغ بالای جایزه و پوشش رسانهای گسترده، در دیدهشدن آثار و افزایش فروش کتاب نقش پررنگی دارد، هرچند اعتبار ادبی آن وابسته به ترکیب داوران هر دوره تلقی میشود.
جایزه شعر فجر نیز از دیگر جوایز دولتی است که از سال ۱۳۸۵ با تمرکز بر شعر برگزار میشود. این جایزه آثار منتشرشده شاعران را بررسی میکند و بیشتر نماینده جریان رسمی شعر در کشور است.
در حوزه حمایت از نویسندگان زن، جایزه پروین اعتصامی از سال ۱۳۸۳ فعالیت خود را آغاز کرده است. این جایزه با داوری آثار ادبی زنان در بخشهای مختلف، رویکردی حمایتی و نمادین دارد و بیش از آنکه جریانساز باشد، بر برجستهسازی حضور زنان نویسنده تمرکز میکند.
در مقابل این جوایز رسمی، جریان مستقلی از جوایز ادبی نیز در ایران شکل گرفته است. جایزه مهرگان ادب که از سال ۱۳۷۸ فعالیت خود را آغاز کرده، یکی از باسابقهترین و معتبرترین جوایز مستقل ادبی به شمار میرود. این جایزه با تمرکز بر رمان و مجموعه داستانهای منتشرشده با وجود وقفههایی در برگزاری، همچنان مرجعی حرفهای در داوری آثار ادبی محسوب میشود.
در حوزه داستان کوتاه، جایزه ادبی صادق هدایت از جمله جوایز مستقل و تاثیرگذار اوایل دهه ۱۳۸۰ بود. این جایزه از سال ۱۳۸۱ آغاز شد و تا میانه همان دهه نیز ادامه داشت. تمرکز اصلی آن بر کشف نویسندگان جوان بود و شرط ورود به جایزه، نداشتن کتاب چاپشده محسوب میشد. با وجود عمر کوتاه، جایزه هدایت نقش مهمی در معرفی صداهای تازه در داستان کوتاه ایران ایفا کرد.
از جوایز دیگری که امروز برگزار نمیشوند اما نقش مهمی در ادبیات معاصر داشتهاند، جایزه هوشنگ گلشیری است. این جایزه از سال ۱۳۸۰ آغاز شد و حدود یک دهه ادامه داشت. گلشیری در زمان فعالیت خود، یکی از معتبرترین جوایز ادبی ایران بود و بسیاری از نویسندگان مطرح امروز، نخستینبار از این مسیر دیده شدند.
در کنار اینها، جایزه ادبی یلدا نیز در اوایل دهه ۱۳۸۰ برای چند دوره برگزار شد و با وجود استقبال اولیه، به دلیل مشکلات مالی و اجرایی ادامه نیافت.
جایزه احمد محمود نیز از سال ۱۳۹۳ با تمرکز بر رمان اجتماعی فعالیت میکند. این جایزه به همت خانواده احمد محمود و جمعی از نویسندگان مستقل برگزار میشود و شرط اصلی ورود به آن، انتشار رمان در سال مورد نظر است. این جایزه بیشتر به آثاری توجه دارد که به مسائل اجتماعی و واقعیتهای زیستی جامعه میپردازند.
در سالهای اخیر، توجه به نویسندگان جوان باعث شکلگیری جوایز تازهای شده است. جایزه ادبی ارغوان که از اوایل دهه ۱۳۹۰ فعالیت خود را آغاز کرده است و به داستان کوتاه نویسندگان زیر ۳۰ سال اختصاص دارد. شرط اصلی ورود به این بررسی ادبی، نداشتن کتاب چاپشده است. ارغوان بیش از آنکه جایزهای تثبیتکننده باشد، بستری برای کشف استعدادهای تازه و ورود آنها به فضای حرفهای ادبیات محسوب میشود.
لازم به ذکر است، جوایز ادبی ایران هرکدام کارکرد متفاوتی دارند؛ برخی نقش رسمی و رسانهای ایفا میکنند، برخی اعتبار حرفهای میسازند و برخی دیگر فرصتی برای شروع مسیر نویسندگی فراهم میکنند. آنچه این جوایز را از هم متمایز میکند، نه نام و مبلغ جایزه بلکه شیوه داوری و جایگاهی است که در میان نویسندگان و فعالان ادبی به دست آوردهاند.
انتهای پیام/
