پرداختن به مشکلات جامعه، سیاه‌نمایی نیست

به گزارش خبرگزاری برنا، در یکصد و سومین برنامه سینماتک خانه هنرمندان ایران که دوشنبه 21 اردیبهشت در تالار استاد ناصری خانه هنرمندان ایران برگزار شد، فیلم «تابو» ساخته خسرو معصومی اکران شد و در ادامه با حضور کارگردان فیلم، جواد طوسی منتقد سینمایی، حسن حسن‌دوست تدوین‌گر فیلم، هادی دیباجی بازیگر، و کیوان کثیریان مدیر سینماتک خانه هنرمندان ایران به نقد و بررسی گذاشته شد.

در ابتدای این نشست جواد طوسی به انتقاد از مسئولان جشنواره فجر پرداخت و گفت: اولین سوالی که پس از تماشای این فیلم به ذهن می‌رسد این است که چطور مسئولان جشنواره فیلم فجر حاضر به پذیرش چنین فیلمی نشدند. در جشنواره فجر شاهد پخش فیلم‌هایی متوسط و زیرِ متوسط بودیم که از نظر زبان سینما در قد و قواره فیلم معصومی نیستند؛ فیلمی که از کیفیت کارگردانی، فیلمبرداری، تدوین و.. بسیار بالایی برخوردار است.

وی ادامه داد: در فیلم «تابو» شاهد تداوم تقابل خشونت و عشق هستیم که جزو مولفه‌های مشترک تمام فیلم‌های معصومی به شمار می‌رود. این نگاه در «رسم عاشق‌کشی» و «خرس» نیز وجود دارد و «تابو» را می‌توان ضلع سوم این مثلث محسوب کرد. گویی معصومی به بیانی ناتورالیستی دست یافته است که ما را یاد بعضی از قصه‌های تورگینف یا مناسبات میان آدم‌ها در داستان‌های امیل زولا می‌اندازد. در این میان یکی از عناصر کلیدی مورد توجه معصومی، عدالت است. در همین راستا می‌توان چندین سوال را مطرح کرد. مثلا اینکه آیا هدف اولیه کارگردان رسیدن به استیل و بیان جذاب سینمایی با جاذبه‌های بصری است؟ آیا کارگردان می‌خواهد در کنار یک محیط استریلیزه که به نمایش گذاشته می‌شود به‌صورت موجز به یکسری ناهنجاری اجتماعی نیز بپردازد؟ چقدر نگرش اجتماعی معصومی در کلیت فیلم تعمیم‌پذیر است؟

این منتقد سینمایی در توضیح دغدغه‌های معصومی گفت: معصومی مناسباتی غلط و بدوی در مناطق روستایی و حاشیه شهرها را به نمایش می‌گذارد که سیری تاریخی دارند. خشونت نیز بخشی اجتناب‌ناپذیر از این مناسبات و زمینه‌سازِ فاجعه است. شروع تعلیق‌آمیز فیلم در نمایی لانگ‌شات بسیار درخشان است. اما در پایان‌بندی شاید می‌شد به‌شکلی پالوده‌تر عمل کرد و تمایل اندک به سانتی‌مانتالیسم را از فیلم حذف کرد. شاید در فیلمنامه این فیلم هم بتوان ایراداتی مشاهده کرد؛ از این‌ جهت که شخصیت‌های فیلم به اندازه کافی پرورده نشده‌اند و گاه در حد تیپ باقی مانده‌اند. اما هیچ‌کدام از این ایرادات جزئی، خدشه‌ای به کلیت فیلم معصومی وارد نمی‌کنند. به نظرم در این فیلم شاهد یکی از بهترین کارگردانی‌های او هستیم که پختگی و کمال در جای‌جای آن دیده می‌شود.

حسن حسن‌دوست تدوین‌گر فیلم در پاسخ به ایراد مطرح شده توسط طوسی گفت: فیلم‌های معصومی نقاط مشترکی دارند که به علایق او برمی‌گردد و حریمی به‌وجود می‌آورند که اجازه دخالت را به ما نمی‌دهد. ممکن است من هم با بخش‌هایی از سناریوی فیلم موافق نباشم اما حرف نهایی در این خصوص را کارگردان فیلم می‌زند. فکر می‌کنم فیلم‌نامه فیلم را کسان دیگری هم خوانده و نظرات خود را به معصومی منتقل کرده باشند. به نظر من فیلم از ساختار بسیار قوی و کارگردانیِ فوق‌العاده و در حد استانداردهای بین‌المللی برخوردار است. برخوردی که در جشنواره فیلم فجر با این فیلم شد، ناحق بود.

در ادامه جواد طوسی، معصومی را خطاب قرار داد و گفت: به نظر می‌رسد در روند فیلمسازی شما شاهد غلبه هرچه بیشتر خشونت بر مناسبات انسانی هستیم و نگاه کنایه‌آمیزت به وضعیت زمانه شدیدتر می‌شود. آیا بی‌رحمی را جزو تفکیک‌ناپذیر زمانه کنونی می‌دانید؟ معصومی در پاسخ، به مشکلات اجتماعی موجود اشاره کرد و گفت: همه ما از مشکلات موجود در زندگی جوانان از جمله ازدواج، و دیگر دشواری‌های زندگی آنها آگاه هستیم. مشکلات موجود در جامعه آن‌قدر دردناک است که ترجیح می‌دهم به‌جای به زبان آوردن آنها، در فیلم‌هایم به آنها بپردازم. در فیلم بعدی قصد دارم به معضلات کار و مهاجرت بپردازم. وضعیت فاجعه‌باری که در آن 5/5 میلیون بیکار داریم و در هر ساعت شاهد 19 طلاق هستیم، از اقتصاد بیمار ما نشات می‌گیرد. من هم به‌عنوان یک هنرمند به پرداختن به مشکلات جامعه‌ام وفادار هستم، به آنها واکنش نشان می‌دهم و آن‌را به هیچ‌وجه معادل سیاه‌نمایی نمی‌دانم.

وی سپس به اتفاقات جشنواره فجر اشاره کرد و گفت: با وجود برخوردی که با فیلم من کردند، وقتی از رادیوهای خارجی با من تماس گرفتند صرفا نظر داوران جشنواره در خصوص ضعیف بودن فیلم را منتقل کردم. اما متاسفانه در ایران شاهد نگاه تنگ‌نظرانه جامعه هنرمندان نیز هستیم که در آن همکاران چشمِ دیدنِ موفقیت همکار خود و بهبود شرایط زندگی او را ندارند. در مورد مشورت گرفتن از دیگران برای اصلاح فیلمنامه هم باید بگویم که بعد از مونتاژ اولیه از کیانوش عیاری نظر خواستم، آن‌را در فیلم لحاظ کردم و جواب مثبتی هم از این اصلاحات گرفتم. با حسن‌دوست هم بحث‌های زیادی بر سر تدوین فیلم داشتیم و در نهایت فکر می‌کنم احساس منتقل شده به مخاطب از هر چیزی مهم‌تر است.

در ادامه کیوان کثیریان از جواد طوسی خواست که به توضیح نگاه ویژه معصومی به ماجرای عشق و خشونت به‌عنوان مولفه مشترک فیلم‌های معصمومی بپردازد. طوسی نوع نگاه معصومی را به انتقادات او از پارادوکس‌های موجود در جامعه مربوط دانست و گفت: در کلیت این فیلم نشانه‌هایی از جامعه مدرن در معرض دید ما قرار می‌گیرد. اگر سری به بالای شهر تهران و مناطق جنوبی آن بزنیم، تفاوت‌های بنیادیِن موجود را به‌روشنی خواهیم دید. در کلانشهر بی در و پیکری مثل تهران، شاهد غلبه مدرنیته‌ای جعلی، دست‌ساز و غیرقابل اتکا هستیم. خشونت موجود در فیلم‌های معصومی هم ابزار بسیار مناسبی برای به تصویر کشیدن زوایای چنین جامعه‌ای است. در این فیلم قرار نیست خشونت شکل نمایشی به خود بگیرد بلکه به حسی هنرمندانه نیاز دارد تا وضعیتی باورپذیر را شکل دهد. در این میان تدوین فیلم از اهمیت بالایی برخوردار است و به شخصه دوست دارم بدانم کارگردان و تدوین‌‌گر در چه نقطه‌ای با هم به توافق رسیده‌اند.

حسن‌دوست در پاسخ به سوال طوسی به سابقه همکاری‌اش با معصومی اشاره کرد و ادامه داد: خشونت تم کلی تمام آثار معصومی به حساب می‌آید و این شاید به تجربه زیسته او مربوط باشد. پنج سال با معصومی کار کرده‌ام و شاید چندان با خشونت ناتورالیستی مورد نظر او موافق نباشم، اما تدوین‌گر فیلم در نهایت باید در خدمت کارگردان باشد و به نفع او کوتاه بیاید. تدوین‌گر می‌تواند تاثیر زیادی در ساختار و زیباشناسی فیلم داشته باشد، ولی کارگردان به‌عنوان مولف و صاحب فیلم حرف آخر را خواهد زد. فکر می‌کنم هرچه تنوع کارهای یک تدوین‌گر بیشتر باشد، به‌شکل بهتری می‌تواند به پیاده شدن اندیشه کارگردان کمک کند.

در طول این نشست، جمال اجلالی و هادی دیباجی از بازیگران این فیلم نیز دقایقی برای حاضران سخن گفتند و از جمله به مهارت بالای خسرو معصومی در بازی گرفتن از بازیگران و نگاه موشکافانه او اشاره کردند. محمدعلی سجادی و محمدعلی طالبی نیز در سخنانی کوتاه به تمجید از فیلم «تابو» و ایستادگی معصومی در مسیر درست فیلمسازی‌اش پرداختند.

از دیگر حاضران در این برنامه می‌توان به سیامک شایقی، رضا صابری، سیامک اطلسی، احمد طالبی‌نژاد، نادر مقدس، عزیزالله حاجی مشهدی، محمدرضا دلپاک، الب محمدقاسمی، محمد جعفری، محمدحسین قاسمی، اسماعیل میهن‌دوست، رضا درستکار، محسن محسنی‌نسب، صالح آقامیرزایی، آذر محرابی، ابراهیم معیری، علی اکبر ثقفی، امیرحسین ثقفی، علی روئین‌تن، محسن سیف، علیرضا غفاری، هادی محقق، محمد کارت، هومن معصومی، غزل معصومی، نادر معصومی، وقار کاشانی، حمیدرضا قطبی و تعدادی دیگر از سینماگران و عوامل ساخت فیلم اشاره کرد.