صاحب جامع‌ترین کتاب رضوی کیست؟

به گزارش برنا؛ امام رضا (ع) حدود ۲۰ سال امامت مسلمانان را بر عهده داشت که ۱۷ سال آن را در مدینه و سه سال را در خراسان به سر برد و سرانجام به دستور مأمون (خلیفه وقت عباسیان) مسموم شد و در آخرین روز از ماه صفر سال ۲۰۳ هجری به شهادت رسید. از آن حضرت احادیث و روایات بسیاری به جا مانده که در کتاب «عیون اخبار الرضا» گردآوری شده است؛ کتابی که ۱۶۳ سال پس از شهادت حضرت توسط شیخ صدوق (ابن بابویه) تألیف شد و البته ماجرای جالبی هم دارد.

به گفته شیخ صدوق در مقدمه کتاب، زمانی که «صاحب بن عباد دیلمی» وزیر وقت و حاکم شیعی آن دوران در ستایش امام علی‌بن موسی‌الرضا (ع) اشعاری را می‌سراید و آن را به شیخ هدیه می‌دهد، او نیز کتاب عیون اخبار الرضا را به پاس زحمات صاحب بن عباد می‌نویسد و به او اهدا می‌کند. شیخ صدوق پس از نقل دو قصیده صاحب، در مقدمه کتابش آورده است: «‌هدیه‌ای بهتر از این کتاب که از معارف بی‌کران امام رضا (ع) تألیف شده است، نیافتم تا در پاسخ دو قصیده ابن عباد بفرستم». کتابی که لقب جامع‌ترین اثر رضوی را به خود اختصاص می‌دهد،‌ چرا که در ۶۹ باب احادیث امام رضا (ع) و احادیثی امامان قبلی (منقول از امام رضا) را درج کرده‌ و موضوعات مختلفی همچون فقهی، اخلاقی، سیره و کلام را بیان کرده است.

اما صاحب بن عباد کیست؟

 ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد، فرزند عباس ملقّب به «صاحب» و مشهور به «صاحب بن عبّاد» در ۱۶ ذیقعده سال ۳۲۶ قمری در اصفهان متولد شد. پدر و اجداد صاحب، از بزرگان و سرشناسان اصفهان بوده و مرتبه وزارت داشتند. عبّاس پدر صاحب بدان مرتبه از بزرگی و احترام رسیده بود که مردم او را «شیخ امین» می‏‌گفتند.

بسیاری از بزرگان به تشیّع و برخی به دوازده امامی بودن او تصریح کرده‌‏اند. سیّد بن طاووس، شیخ صدوق، علاّمه مجلسی، شیخ حرّ عاملی، شیخ بهایی، شیخ آقابزرگ طهرانی، شیخ عباس قمی، علامه امینی و بسیاری دیگر از این جمله‌اند.

صاحب پس از رسیدن به مقام وزارت نیز کسب علم و معرفت را فراموش نکرد. او چه در ایّام اقامت در شهرهای اصفهان، بغداد و ری و چه در مسافرت همیشه با برخی از دانشمندان و بزرگانِ علم همراه بود و حتّی در مأموریت‌های نظامی نیز مجلس بحث و گفت‌وگو تشکیل می‏‌داد. وی به تألیفات اهل قلم، عنایت و توجه ویژه داشت و هرگاه از تألیف کتابی جدید آگاهی می‌‏یافت با سعی و کوشش فراوان نسخه‌‏ای از آن فراهم می‌‏کرد و برای مطالعه در کتابخانه خویش قرار می‏‌داد. او با تلاش فراوان توانست کتابخانه‌‏ای عظیم و کم‌نظیر تشکیل دهد که در واقع نخستین کتابخانه عمومی جهان اسلام به شمار می‌رود.

علاوه بر این، خود صاحب نیز دست به قلم بود و آثاری را به شرح زیر تألیف کرد:

کتاب الإبانه (در علم کلام)، الأقناع (در عروض)، الأمثال السائره (در علوم ادبی)، التذکره (در کلام و اصول دین)، دیوان اشعار، رسائل صاحب (مباحث اخلاقی، اعتقادی و اجتماعی)، رساله‌‏ای در فضایل حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، رساله‌‏ای در علم طب،‌عنوان المعارف، الفرق بین الضاد و الظاء، الکشف عن مساوی‏ء شعر المتنبی‏ء،‌ المحیط( در علم لغت) و المنظومه الفریده.

کتاب‌هایی نیز به نام «صاحب» نوشته و به او هدیه شده که عبارتند از:

عیون اخبار الرضا(ع) از شیخ جلیل‌القدر صدوق (ره)، کتاب رجال از حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق)، تاریخ قم از حسن بن محمد قمی، لطایف المعارف از ثعالبی (ادیب مشهور). الصاحبی از ابن فارس، تهذیب از قاضی عبدالعزیز جرجانی و الحجر از ابوجعفر احمد بن أبی سلیمان.

«صاحب بن عباد» مشهور به معجم‌الادباء سرانجام در شب جمعه ۲۴ صفر سال ۳۸۵ قمری به سرای باقی شتافت. پیکر وی با شکوه هرچه تمام‌تر در ری تشییع و سپس به زادگاهش در اصفهان منتقل شد. او در محله قدیمی «باب دریّه» (طوقچی / قدس فعلی) خانه‌ای داشت و طبق وصیتش در آن دفن شد. مزار صاحب اکنون زیارتگاه شیفتگان اهل بیت (ع) و اهل علم است.