آیا طرح‌های آبیاری و تغییر الگوی کشت دریاچه ارومیه را احیا می کند؟

اصلاح سطح زیر کشت و کاهش ۴۰ درصدی در مصرف آب

بر مبنای گزارش مرکز تحقیقات سنجش از دور دانشگاه شریف (RSRC) که در محدوده دشت‌های شهرستان‌های ارومیه، میاندوآب، نقده، اشنویه و سراب انجام پذیرفته، کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب کشاورزی بدون نیاز به تغییر الگوی کشت امکان پذیر است. در این بررسی، ملاک کاهش تأمین۸۰ درصد نیاز آبی خالص گیاه بوده است.

علی حاجی‌مرادی، مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه در این رابطه اظهار کرد: در این زمینه ۳۵ میلیارد تومان توسط بانک‌ها به کشاورزان تسهیلات داده شده است و بذر‌های کم مصرف با یارانه دولتی بین کشاورزان توزیع شد همچنین دولت یارانه برای کشاورزان حوزه دریاچه ارومیه در نظر گرفته تا بتواند از نشا سیب زمینی و چقندر قند که کمتر آب بر هستند استفاده کنند و همچنین از سال گذشته ۱۲ میلیارد تومان اختصاص به اصلاح باغات داده شد و باغات به سه دسته تقسیم شدند: باغات مدرن، باغات مدرن درجه دوم که افت محصول داشتند اصلاح شدند و باغات درجه سه که باید حذف بشوند و از محصولات گردو، بادام، انگور به جای سیب که آب است استفاده کنند.

حاجی مرادی گفت: بر اساس تحقیقات در حوزه آبریز مشخص می‌شود که با اقدامات صورت گرفته چه میزان امکان کاهش مصرف آب در حوزه آبریز وجود دارد. به عنوان مثال در سال ۹۶ و ۹۷ در سد حسنلو با حذف سطح زیر کشت چقندر قند و تبدیل آن به گلزا با کاهش ۶۵ درصدی مصرف آب مواجه شدیم، در ۵۲ نقطه در شبکه ۱۲ هزار هکتاری مهاباد آب به صورت حجمی توزیع می‌شود، تولید ارقام مقاوم در بابر شرایط کم آبی نیز اجرا شد که هم اکنوندر سال چهارم است واگر به سال پنجم برسد قابلیت توزیع بین کشاورزان را دارد که به این وسیله ۲ نوبت آبیاری در بهار و یک نوبت آبیاری در زمستان را کاهش می‌دهد. از ۶ تا ۷ دوره آبیاری ۳ دوره کاهش پیدا می‌کند. تاکنون ۶۶۵ میلیارد تومان به پروژه‌های زیر نظر وزارت کشاورزی تعلق گرفته که منجر به افزایش درآمد کشاورزان و کاهش مصرف آب شده است.

طرح‌های آبیاری تحت فشار تجمیعی

مزایا و ضرورت اجرای طرح‌های آبیاری تحت فشار تجمیعی شامل: مدیریت یکپارچه آبیاری و بهره برداری بهینه از اراضی، کاهش هزینه سرمایه گذاری نسبت به اراضی خرده مالکی، کاهش تعداد و هزینه ایستگاه‌های پمپاژ، خطوط انتقال آب و آب گیرها، افزایش کارایی مصرف و بهره وری آب در کشاورزی، حذف چاه‌های دارای پروانه بهره برداری و چاه‌های فاقد پروانه می‌شود. این طرح‌ها در ۱۳ روستا و ۱۰۵۰ هکتار اجرا شده و در ۲۶ روستا نیز در حال اجرا است. بررسی پیزومتر‌های موجود در منطقه نشان می‌دهد سطح آب زیر زمینی به دلیل اجرای آبیاری تحت فشار افزایش یافته است و استفاده از ۵ چاه مجاز و ۵۰ چاه غیر مجاز متوقف شده شده و کلیه‌ی اراضی از یک چاه به صورت تحت فشار با صرفه جویی ۴۷۶ هزار متر مکعب در هر سال آبیاری می‌گردند. همچنین بررسی تصاویر ماهواره ای، یکنواخت شدن تبخیر و تعرق منطقه را نشان داده که حاکی از افزایش راندمان توزیع آب است. به علاوه بررسی وضعیت مصرف آب و برق و همچنین تعداد ساعات برق مصرفی در سال‌های قبل و بعد از اجرای طرح آبیاری تحت فشار تجمیعی در این روستا بیانگر این موضوع است که علاوه بر صرفه جویی در ساعت کارکرد پمپاژ، در مقدار دبی خروجی از چاه در هر ساعت صرفه جویی شده است.

محمد غنی با سخاوت، مسئول آب و خاک جهاد کشاورزی ارومیه درباره اجرای شبکه آبیاری تحت فشار قطره‌ای تجمیعی روستای تولکان گفت: شبکه آبیاری تحت فشار قطره‌ای تجمیعی روستای تولکان است که جز بخش مرکزی شهرستان ارومیه محسوب می‌شود. جهاد کشاورزی در راستای صرفه جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی و افزایش راندمان کشاورزی و افزایش عملکرد در واحد سطح پروژه‌های آبیاری تحت فشار کمک‌های بلاعوض دولتی پرداخت کرد و از این طرح‌ها حمایت می‌کند. محدوده اجرای این طرح ۵۱ هکتار آبیاری تحت فشار است و ۶۱ نفر کشاورز و ۸۲ قطعه باغات را تحت پوشش قرار داده است. الگوی کشت سیب، انگور، هلو و شلیل هست. سرمایه گذاری انجام شده ۹۶۴ میلیون تومان کمک بلاعوض دولتی است که ۸۵ درصد آن را دولت و جهاد کشاورزی و ۱۵ درصد توسط کشاورزان پرداخت شده است.

صرفه جویی ۹ هزار هکتار آب به نفع منابع آب زیر زمینی

در این محدوده ۱۵ هزار متر مکعب آب در شیوه غرقابی مصرف می‌شد، ولی بعد از اجرای طرح ۶ هزار متر مکعب آب مصرف می‌شود که ۹ هزار هکتار آب به نفع منابع آب زیر زمینی در راستای اجرای این طرح صرفه جویی شده است. منابع آب این اراضی چاه عمیق با دبی ۳۵ لیتر بر ثانیه است. این شبکه آبیاری تحت فشار تجمیعی مجهز به سیستم اتوماتیک خود شوینده است و نیازی به تمیز کردن فیلتر ندارد و منطبق با استاندارد‌های روز دنیا پیاده شده است. در سال ۹۵ اجرا شده و ۲ سال است کشاوزان از این طرح استفاده می‌کنند. ارومیه ۴۲ هزار هکتار ارازی زراعی و ۵۲ هزار هکتار ارازی باغی دارد در این شهرستان ۵ هزار ۶۰۰ هکتار آبیاری قطره‌ای اجرا شده و مشابهه این طرح‌ها هزار ۴۰۰ هکتار آبیاری قطره‌ای در دست اجرا است که با کمک‌های بلاعوض دولتی با پیشرفت فیزیکی ۴۰ تا ۵۰ درصد در دست اجرا است. ۳۹ روستا در آذربایجان غربی در قالب آبیاری تجمیعی معرفی شدند و ۵۵ حلقه چاه در روستای تولکان به یک حلقه چاه تبدیل شده است بدون اینکه معیشت کشاورز تحت الشعاع قرار بگیرد.

تاکنون از مجموع اعتبارات دریاچه ارومیه ۶۶۵ میلیارد تومان به پروژه‌های زیر نظر جهاد کشاورزی تعلق گرفته است که اجرای این طرح‌ها منجر به کاهش مصرف آب بعضا افزایش درآمد کشاورزان شده است.

شبکه آبیاری مهاباد/ تامین ۹۵ میلیون متر مکعب برای دریاچه ارومیه

وضعیت دریاچه ارومیه و لزوم تامین حقابه دریاچه از محل رودخانه‌های حوضه، همچنین نشت آب از کانال‌های آبیاری شبکه‌های حوضه به دلیل فرسودگی موجب اجرای اقداماتی به سبب بهبود عملکرد مصرف آب و افزایش راندمان در حوضه آبریز شده است. بر همین اساس ساخت و ادامه اجرای شبکه‌های فرعی حوضه آبریز دریاچه با ماهیت غیر توسعه‌ای به منظور بهبود عملکرد مصرف آب کشاورزی و افزایش راندمان از جمله مهم‌ترین مصوبات طرح ملی نجات دریاچه ارومیه به شمار می‌رود. یوسف صوفی زاده، کارشناس مدیریت آب و خاک و امورفنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی اظهار کرد: شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد از سد انحرافی یوسف کند و تعدادی کانال اصلی و فرعی در ساحل سمت چپ و راست تشکیل شده است. ایستگاه‌های پمپاژ دریاس و توت آغاج مساحت ۳۴۱ هکتار با ۳۰۵ بهره بردار را آبیاری کرده که اراضی تحت پوشش آن به لحاظ توپوگرافی عمدتا شیبدار و دارای پستی و بلندی است. عملیات انجام شده در این دو منطقه به جهت افزایش راندمان مصرف انجام گرفته و با هزینه کرد ۱۰۵ میلیارد ریال از محل طرح ملی نجات دریاچه ارومیه در سال زراعی جاری به بهره برداری رسیده است. اهداف اجرای این طرح تسهیل در انتقال آب به پیکره اصلی دریاچه ارومیه، ساماندهی و کنترل بستر رودخانه‌ها به منظور انتقال آب به پیکره اصلی دریاچه ارومیه، کاهش سطح تبخیر و جلوگیری از اتلاف آب ورودی، جلوگیری از پخش آب در مصب رودخانه‌ها و افزایش سرعت جریان آب ورودی به دریاچه ارومیه است.

یوسف صوفی زاده، کارشناس مدیریت آب و خاک و امورفنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی درباره این طرح گفت: شبکه آبیاری دشت مهاباد ۱۱ هزار هکتار از اراضی کشاورزی را شامل می‌شود که در این ۱۱ هزار هکتار یک سد مخزنی وجود دارد که آب را از سد رها می‌کنیم در پایین دست توسط بند انحرافی آب را به دشت مهاباد هدایت می‌کنیم این دشت ۱۱ هزار هکتار است که نزدیک به ۹۵ میلیون متر مکعب از طریق مصوبات ستاد احیا به ما آب میدهد.

صوفی زاده در ادامه بیان کرد: در داخل شبکه تلفات آب داریم به همین دلیل ستاد احیا تصمیم گرفت این شبکه را به سیستم‌های آبیاری تحت فشار بارانی و قطره‌ای مجهز کند. ایستگاه پمپاژ چهار شبکه دشت مهاباد در دهه ۵۰ راه اندازی شده و از محل اعتبارات ستاد احیا و طرح‌های آبیاری تحت فشار بازسازی و شبکه اراضی پایین دست به سیستم آبیاری تحت فشار بارانی مجهز شد. اراضی پایین دست این ایستگاه پمپاژ آب ۳۴۱ هکتار است که ۱۲۱ هکتار آن بارانی و ۲۲۰ هکتار آن قطره‌ای است و به ازای هر هکتار نزدیک به ۲۵ تا ۲۷ میلیون تومان از محل اعتبارات ملی و ستاد احیا هزینه شده تا اراضی کشاورزان مجهز به سیستم بارانی شود.

مصرف آب به ۷ هزار متر مکعب کاهش یافته

وی در ادامه بیان کرد: آب مصرفی قبل از اجرای طرح به ازای هر متر مکعب نزدیک به ۱۳ و ۱۴ هزار متر مکعب بود که با اجرای این سیستم به ۷ هزار متر مکعب کاهش یافته و ۶ تا ۷ هزار متر مکعب در هر هکتار صرفه جویی آب انجام می‌شود. آبی که از کانال آب گیری می‌شود دارای جلبک آملاح است که از طریق این ایستگاه پمپاژ؛ فیلترازسیون می‌شود آب تعویض می‌شود و بعد وارد شبکه می‌شود. جلبک و مواد معلق و املاح توسط دستگاه پمپاژ گرفته می‌شود و آب صاف به شبکه تحویل می‌شود تا قطره چکان‌ها را مسدود نکند. در این سیستم در صدد تغییر شیوه آبیاری کشاورزی هستیم. در سیستم آبیاری قطره‌ای آب به اندازه و در زمان مورد نیاز به کشاورز تحویل داده می‌شود. راندمان کیفیت محصول بالا و در همان راستا راندمان مصرف آب هم کاهش می‌یابد. ۱۲ هزار متر مکعب مصرف آب در یک سال به ۶ هزار متر مکعب کاهش پیدا کرده است.

کشاورز ۱۵ درصد هزینه و دولت ۸۵ درصد را می‌دهد

صوفی زاده در ادامه درباره درباره هزینه تحمیلی بر کشاورز در این سیستم گفت: کشاورز ۱۵ درصد هزینه و دولت ۸۵ درصد می‌دهد و مشارکت کشاورز حدودا ۳ میلیون است. در حوزه دریاچه ارومیه نزدیک به ۱۴ هزار هکتار طرح اجر شده که ۳۲۰ میلیون متر مکعب صرفه جویی شده است و اعتبار آن ۱۰۵ میلیارد تومان بوده است. ۴ میلیون ۷۰۰ هزار متر مکعب قبلا استفاده میشده که الان به ۲ میلیون ۳۰۰ هزار متر مکعب رسیده که بیش از ۵۰ درصد مصرف آب کم شده و راندمان محصول هم بالا رفته است. هر هکتار آبیاری تحت فشار قطره‌ای ۴ هزار ۴۰۰ متر مکعب صرفه جویی می‌شود.

مزرعه پایلوت گیاهان دارویی نقده

این طرح توسعه گیاهان دارویی کم آب خوار در حوزه آبریز دریاچه ارومیه است که در این مزرعه ۶ گیاه اسطوخودوس، گل راعی، مریم گلی، آویشن باغی، بادرنجبویه، گل محمدی کشت می‌شود. این مزرعه به وسعت یک هکتار از آب یاری قطره‌ای استفاده می‌کند. در این مزرعه با کشاور قرارداد خرید تصمینی بسته شده است.

سیاوش همتی عضو هیات علمی آذربایجان غربی، درباره این مزرعه گفت: این طرح از سال گذشته شروع شده است. هدف ستاد احیای دریاچه ارومیه از این طرح‌ها کاهش مصرف آب و ارائه الگوی جدید کشت برای کشاورزی است که به این وسیله معیشت جایگزین برای کشاورزان فراهم شود. در یک هکتار این مزرعه هزار و ۲۰۰ متر مکعب آب در ۳ ماه استفاده شده است در حالی که برای کشت چقندر قند در همین وسعت نیاز به چهار برابر آب بیشتر بود. البته این میزان مصرف آب در سال‌های آینده کاهش پیدا می‌کند چرا که اکنون هر ۱۰ روز یکبار آب به گیاه می‌دهیم، ولی در سال‌های بعد این زمان آب دهی ۲ هفته و سالهای بعد به یک سال می‌رسد.  به عنوان مثال: از هر هزار متر مکعب ۳۰۰ کیلو گل اسطوخودوس برداشت می‌شود که قیمت هر کیلو ۱۳۰ هزار تومان است و فرد می‌تواند ۳۶ میلیون درآمد داشته باشد. فرد دیگری از ۳ هزار متر مربع ۳ تن گل محمدی برداشت کرده یعنی ۴۵ میلیون درآمد کسب کرده است. اسطوخودوس گیاهی است که ۲۰ سال عمر دارد. در این مزرعه از هیچ گونه سمی نیز استفاده نمی شود. گونه‌هایی را برای کاشت گیاهان دارویی استفاده کردیم که در صادرات مشکل نداشته باشیم. هزینه‌های سال اول شروع این گونه مزارع زیاد است، ولی در سال‌های بعد کمتر می‌شود. با چند شرکت داروسازی در آلمان برای صادرات این گیاهان قرارداد بسته ایم.

 حجم آب دریاچه هم اکنون ۴ میلیارد و۷۱ متر مکعب است

مهران نظری، مدیر کل محیط زیست آذربایجان غربی درباره آخرین وضعیت دریاچه ارومیه گفت: وضعیت کنونی دریاچه ارومیه نتیجه نتیجه اقدامات ستاد احیا دریاچه ارومیه و باراش‌های ابتدای سال است. در ابتدای سال جاری سطح دریاچه ارومیه از ۱۲۷۱.۹۶ بالا رفت یعنی بیشترین تراز در ۸ سال گذشته به ثبت رسید. سطح تراز دریاچه ارومیه در یک ماه گذشته ۲۳ سانتیمتر کم شده است که به دلیل کاهش ورودی آب به دریاچه وکاهش بارندگی است. امیدواریم تا پایان تابستان این مقدار بیشتر از ۵۰ سانتیمتر نباشد و تراز دریاچه به پایین‌تر از ۱۲۷۱.۳۰ نرسد. حجم آب دریاچه هم اکنون ۴ میلیارد و۷۱ متر مکعب است.

وی در ادامه درباره اینکه برخی از آبریز‌های اطراف دریاچه بسته شد که باعث شد دریاچه خشک شود آیا اکنون این آبریز‌ها باز شده یا نه بیان کرد: برنامه ریزی کرده ایم که همه آن‌ها باز شود و خودمان در ورودی دریاچه حقابه را تحویل بگیریم و هم اکنون به دنبال تجهیز ایستگاه‌های هیدرومتری هستیم تا در ورودی دریاچه که یک میلیارد آب رها سازی می‌شود یک میلیارد هم در ورودی دریاچه تحویل بگیریم.

مدیر کل محیط زیست آذربایجان غربی در ادامه بیان کرد: مشارکت جامعه محلی امسال خیلی بالا رفته است و همه مردم پیگیر وضعیت دریاچه هستند. در بحث آموزش و مشارکت‌های مردمی و صندوق‌های خرد زنان روستایی پروژه‌هایی در درست اجرا در ۶ روستا است که منابع آن توسط ستاد احیای دریاچه ارومیه تامین شده است.

وی در ادامه بیان کرد: اوج شکوفایی آرتمیا امسال در دریاچه بی نظیر بود. مرکز آرتمیا در حال بررسی میزان رشد این گونه با احیای دریاچه است. برداشت هر گونه زیست در دریاچه را تکذیب می‌کنیم و یگان حفاظت هنوز به مورد برداشت زیست نخورده اند.