سیاست و قانون در کوهستان

امروزه در جهان آگاهی نسبت به حساسیت و آسیب‌پذیری زیست‌بوم‌های کوهستانی روند رو به رشد داشته و اهمیت جهانی این نواحی به عنوان منابع اصلی تامین آب شیرین کره زمین، ذخیره‌گاه‌های غنی تنوع زیستی، مناطق مورد توجه برای گردشگری و نواحی دارای تنوع فرهنگی، دانش و میراث، بیش از پیش پذیرفته شده است. در حالی که کوه‌ها یک‌چهارم سطح زمین را فرا گرفته‌اند، این نواحی، زندگی ۱۲ درصد از جمعیت جهان را به طور مستقیم مورد حمایت قرار داده و خدمات و کالاهای اساسی برای نیمی از جمعیت جهان را تامین می‌کنند. بنابراین به منظور رفاه جوامع کوه‌نشین و مردمی که در نواحی پائین‌دست زندگی می‌کنند، تضمین سلامت اکولوژیکی و توسعه اجتماعی- اقتصادی نواحی کوهستانی از اولویت برخوردار است. به‌رغم افزایش آگاهی و دستاوردهای مثبت، هنوز چالش‌های اساسی تا رسیدن به توسعه پایدار کوهستان و رفع فقر در این نواحی وجود دارد.

دستیابی به توسعه پایدار در نواحی کوهستانی، نیازمند سیاست‌ها و قوانین ویژه‌ای است که براساس مشارکت کامل مردمان کوهستان، دانش محلی و پژوهش دقیق صورت گرفته باشد. سیاست‌ها و قوانین ویژه کوهستان در حفاظت از زیست‌بوم‌های کوهستانی و حمایت از مردمان کوهستان نقشی حیاتی دارند. به‌رغم آن که کوه‌ها حدود یک‌چهارم از نواحی خشک جهان را تشکیل می‌دهند اما تنها معدودی از کشورها سیاست‌های ویژه کوهستان را به منظور پاسخگویی به نیازهای این نواحی بی‌نظیر و مردمان آن تدوین و اجرا نموده‌اند. غالباً دولت‌ها، سیاست‌ها و قوانینی را به کار می‌بندند که برای نواحی پائین‌دست ایجاد گردیده‌اند، این قوانین نه شکنندگی محیط‌های کوهستانی را در نظر می‌گیرند و نه نیازهای فردی، منافع و اولویت مردمان کوهستان را.

دلایل متعددی در رابطه با نبود سیاست‌ها و قوانین ویژه کوهستان وجود دارد. یک دلیل مهم آن است که مردمان کوهستان اغلب به دور از توجه سیاسی قرار دارند. به عبارت دیگر، مردمان کوهستان اکثراً فقیرند و نمی‌توانند صدای خود را به گوش سیاست‌گذاران برسانند. در عین حال، جمعیت در یک ناحیه وسیع و غیر قابل دسترس پراکنده شده است. از موانع فیزیکی نواحی کوهستانی، انزوای مردمان کوهستان از یکدیگر و از مردم پایین‌دست می‌باشد. به علاوه، گویش‌های مختلف و دسترسی محدود به حمل‌و‌نقل و تسهیلات ارتباطی، مردم کوهستان را در تشکیل جلسات و هماهنگ ساختن کار گروهی مشترک، با مشکل مواجه می‌سازد. در واقع مردمان کوهستان که از نظام سیاسی کشور دور می‌باشند، اغلب با روش‌های رسمی سازمانی به منظور ایجاد تغییرات سیاسی ناآشنا هستند. در نهایت، وظیفه قانونگذاری با سیاست‌گذاران است. از آن جایی که دستیابی به منافع وضع قوانین کارآمد، نیازمند زمان طولانی است، سیاستمدارانی که آینده آن‌ها به جلب آرای فوری بستگی دارد، هرگز حل معضلات دیربازده کوهستان را در اولویت خود قرار نمی‌دهند.

یکی از عمده‌ترین چالش‌های توسعه پایدار کوهستان، یافتن شیوه‌های مناسب مدیریتی برای نواحی کوهستانی مشترک مابین کشورها است. به طور مثال، ۲۴ کشور اروپایی که قطعنامه ۱۹۹۰ استراسبورگ را امضا کردند، بر سر این موضوع توافق نمودند که حفاظت از جنگل‌های کوهستانی اروپا از اولویت برخوردار بوده و توسعه در کوهستان‌ها باید به شیوه‌ای پایدار صورت گیرد. مثال دیگر، پیش‌نویس منشور کشورهای آسیای مرکزی برای توسعه پایدار نواحی کوهستانی است که کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان را دربرمی‌گیرد. لکن در بعضی موارد، سازوکارهای قانونی دقیق‌تری نیاز است. این سازوکارها اغلب به شکل عهدنامه‌ها و کنوانسیون‌ها هستند. در سال ۱۹۹۱ طی کنوانسیون حفاظت از آلپ، ۸ کشور اروپایی و جامعه اروپایی توافق کردند که برای حفظ امنیت آینده کوه‌های آلپ با یکدیگر مشارکت نمایند. این اولین بار بود که یک ناحیه کوهستانی کاملاً تحت پوشش یک کنوانسیون بین‌المللی خاص قرار می‌گرفت.

چالش‌های توسعه پایدار کوهستان

به دلیل تفاوت‌های فیزیوگرافی و تنوع و اختلافات فرهنگی و اقتصادی- اجتماعی محیط کوهستان، مدیریت این نواحی با چالش‌ها و پیچیدگی‌های فراوانی روبرو است. به همین دلیل نمی‌توان یک الگوی ثابت و کلی را برای مدیریت تمامی کوه‌ها ارائه نمود. با این حال، با تکیه بر خصوصیات مشترک کوه‌ها می‌توان خطوط کلی و توصیه‌هایی را برای مدیریت نواحی کوهستانی ارائه نمود. فائو پس از تجزیه و تحلیل ۴۰ مطالعه موردی در زمینه توسعه پایدار کوهستان، مدلی را ارائه نموده است. بر اساس این مدل، در مدیریت نواحی کوهستانی بایستی مهم‌ترین موضوعات کلیدی از جمله آب شیرین، جنگلداری، کشاورزی، فقر، دانش بومی، مهاجرت، گردشگری و قانون‌گذاری را مورد توجه قرار داد.

اتحادیه جهانی حفظ طبیعت (IUCN) نیز معیارهایی را برای تعیین مناطق حفاظت‌شده کوهستانی ارائه نموده و یکی از موثرترین روش‌های حفاظت از نواحی کوهستانی را قرار دادن این نواحی در زمره مناطق حفاظت‌شده و گسترش آن‌ها می‌داند.

بحث در مورد کوه‌ها در شصتمین جلسه مجمع عمومی سازمان ملل متحد (۹-۲ نوامبر ۲۰۰۵) نشان داد که به رغم توجه بیشتر جامعه جهانی به توسعه کوه‌ها، هنوز چالش‌های بسیاری در زمینه ایجاد تغییرات اساسی در نواحی کوهستانی جهان وجود دارد. به همین منظور، دبیر کل سازمان ملل، گزارشی در خصوص توسعه پایدار کوهستان ارائه نموده که طی آن وضعیت کوه‌ها در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی و تنگناهای موجود مورد ارزیابی قرار گرفته است. این گزارش حاوی ۱۱ بخش و ۸۴ بند بوده و پیشنهادات و توصیه‌هایی را در مورد چگونگی ارتقای وضع فعلی نواحی کوهستانی جهان در چارچوب مصوبات و برنامه‌های موجود، از جمله فصل ۱۳ دستور کار ۲۱، برنامه عمل ژوهانسبورگ و اهداف توسعه هزاره ارائه می‌کند.