چرایی شناسایی و حفاظت آثار به‌جامانده از دوران جنگ در خرمشهر

به گزارش خبرنگار برنا از آبادان، تک‌‌دانه‌های ارزشمند موجود در بافت‌های تاریخی، بخشی از هویت و تاریخ معماری هر شهر محسوب می‌شوند که حفظ، نگهداری و مرمت آنها علاوه بر حفظ کالبد بنا باعث حفظ اصالت و هویت معماری ارزشمند باقی مانده در بافت خواهد شد.

احیای بافت‌های تاریخی و تک‌دانه‌های ارزشمند فاقد کاربری موجود در بافت‌ها، امری همه‌جانبه‌گرا و جامع و فرایندی پویا و توانمند است که هدف اصلی آن برگرداندن فعالیت و سرزندگی به محلات قدیمی در کنار  رفع نیازها و کمبودهای بافت است. برای دستیابی به این هدف مهم در سه بعد کالبدی، اقتصادی و اجتماعی، به بهسازی و نوسازی کالبدی، بهسازی اقتصادی و توانمندسازی تعاملات اجتماعی صحیح نیاز است.

همان گونه که گردش خون، جریان اکسیژن از طریق دم و بازدم و متابولیسم در بدن انسان باعث ادامه روند حیات در او می‌شود، در بافت‌های تاریخی نیز وجود زندگی با حضور انسان، تحرک و تعاملات اجتماعی و فرهنگی، ضامن بقا و حیات بافت‌هاست و این مساله محقق نخواهد شد مگر با حفظ تک‌‌دانه‌های ارزشمند از طریق مرمت و احیا و تزریق کاربری متناسب با بافت پیرامون آنها.

نیاز به مشارکت محلی در حفاظت و احیاء

طرح های مرمت و احیا و بهسازی زمانی موفق خواهند بود که در کنار آنها از مشارکت مردم محلی در جریان برنامه‌ریزی و اجرای طرح های مرمتی بهره گرفته شود. احیاء به تمهیداتی نیاز دارد که نه از جنس کالبد است و نه اقتصاد، بلکه باید فضا را به مکانی مناسب برای زندگی و حرکت تبدیل کرد و با تزریق عملکرد جدید و مورد نیاز بافت و همساز با بنای مورد نظر زمینه‌های رشد اقتصادی و حضور مردم را در بافت‌های ارزشمند ایجاد کرد.

رشد روزافزون فرهنگی و اجتماعی شهرها موجب ایجاد نوعی احساس نیاز به خاطرات و تعلق خاطر آنها به گذشته‌ تاریخی و اصالت خود شده است که از طریق حفظ نشانه‌ها و عناصر موجود در شهر چه از نظر معنوی و چه از نظر کالبدی و فیزیکی می‌توان به این احساس نیاز پاسخ گفت.

مرمت و احیای تک‌‌دانه‌های ارزشمند علاوه بر تقویت حس تعلق خاطر و حفظ هویت و اصالت معماری از نظر اقتصادی نیز نسبت به توسعه‌ شهر در نواحی پیرامون مقرون به‌‌صرفه بوده و باعث ایجاد جاذبه‌های توریستی و گردشگری در مراکز شهری و در نهایت کسب درآمدهای اقتصادی خواهد شد. احیای تک‌‌دانه‌های ارزشمند موجود در بافت‌های شهری برای اهداف گردشگری باعث جذب گردشگر و همچنین ایجاد اشتغال پایدار می‌شود که از این طریق کمک زیادی به رشد اقتصادی شهر خواهد کرد.

رویکرد کشورهای توسعه یافته در حفظ بناهای شاخص و ارزشمند

در طول تاریخ، جنگ‌های مختلفی بین کشورها رخ ‌داده است که بخش زیادی از بناهای ارزشمند شهری تخریب‌ شده‌اند، اما در خصوص روش مواجهه‌ کشورهای مختلف با بناهای باقی مانده می‌توان گفت تقریبا یک رویکرد مشترک وجود دارد که حفظ تک بناهای واجد ارزش تاریخی و زیبایی شناسی برای جذب توریست است.

به‌عنوان‌ مثال در جنگ‌های جهانی اول و دوم و از جمله حمله‌ اتمی آمریکا به ژاپن، بخش زیادی از ساختارهای معماری شهری از بین رفت که بعداز اتمام جنگ بناهای واجد ارزش یا مرمت و احیاء شدند یا به عنوان جاذبه‌های گردشگری جنگ استفاده ‌شدند.

در کشورهای توسعه‌ یافته، توسعه و ساخت شهرهای جدید با چند رویکرد دنبال شده که اهم آن‌ها شامل تلاش ویژه برای حفظ بافت‌های تاریخی و ارزشمند و توانمندسازی اجتماعی بافت‌ها، حفظ بناهای شاخصی که دارای ارزش‌های زیبایی شناسی از منظر آثار و علائم باقی‌مانده از جنگ هستند، نگاه موزه‌ای به بناهای حفظ‌ شده و برنامه‌ریزی شهری  برای معرفی این بناها به‌عنوان بخشی از جاذبه‌ گردشگری شهری و استفاده از بناهای تاریخی و ارزشمند برای ایجاد گردشگری پایدار، می شود.

لزوم توجه به بافت ارزشمند و تاریخی

شهرستان خرمشهر در منتهی‌‌الیه جنوب‌غربی استان خوزستان و در همسایگی با کشور عراق(شهر بصره)، به دلیل موقعیت استراتژیک، وجود رودخانه‌های پر آب‌ و خاک حاصلخیز، پیوسته مسکونی بوده است.

با ورود به دوران صنعتی و توسعه راه‌های ارتباطی، روند رشد و توسعه‌ شهری و بالطبع ساخت‌وسازها با توجه به معماری سنتی و بومی منطقه افزایش پیدا کرد. با آغاز جنگ تحمیلی به دلیل شدت عملیات و بمباران‌های صورت گرفته، شهرستان خرمشهر، بیشترین آسیب جنگ را در نسبت به دیگر شهرها دید.

پس از پایان جنگ و آغاز روند بازسازی در این شهرستان، متاسفانه هیچ‌ توجهی به حفظ بافت‌های قدیمی و بناهای دارای ارزش تاریخی این شهر نشده و تقریبا جز تعداد انگشت ‌شماری بنا از آن دوران باقی نمانده است.

بر این اساس نگارندگان اقدام به شناسایی تعدادی از بناهای دارای ارزش زیبایی‌شناسانه در قالب یک کتاب کرده اند و براساس دو نظریه‌ زیر لزوم حفظ معرفی این آثار را عنوان می‌کنند:

۱)با توجه به قدمت این بناها(نزدیک شدن به صدسال) می‌توان آن‌ها را به‌عنوان هویت تاریخی شهری معرفی کرد و در راستای حفظ این بناها اقدام نمود.

۲) با توجه به وجود آثار و شواهد باقی‌مانده از جنگ، با ساماندهی و انجام اقدمات موردنیاز، می‌توانند به‌عنوان بخشی از جاذبه‌ی گردشگری شهرستان معرفی شوند.

۳) تکدانه‌های واجد ارزش معماری و تاریخی را در حوزه‌ی اهداف گردشگری با حفظ ارزش‌های آنها مرمت و احیاء  نمود.

پیشنهادهایی برای حفظ بافت تاریخی

آنچه مسلم است حفظ و نگهداری بناهای باقی مانده از جنگ در وضعیت فعلی و بدین شکل شایسته نبوده و می‌تواند منظر شهری را نیز مخدوش کند. به‌همین منظور در راستای حفظ و هویت بخشی به منظر شهری بناهای ارزشمند باقی‌مانده از جنگ؛ ثبت بناهای شاخص و ارزشمند در فهرست آثار ملی و دفاع مقدس، آغاز مطالعات طرح حفاظت و مرمت این بناها، تهیه طرح احیاء با توجه به ارزش‌های تاریخی – فرهنگی در حیطه اهداف گردشگری و ایجاد اشتغال پایدار، تامین نیازهای اجتماعی و اقتصادی ساکنان و جذب مشارکت مردمی، ایجاد محیط بهداشتی، سالم و زیبا از نظر کالبدی و تقویت حس تعلق خاطر و روحیه‌ی خویشتن‌یابانه در ساکنین بافت‌های تاریخی پیشنهاد می شود.

همچنین رویکرد پیشنهادی مداخله در بافت های ارزشمند شهرستان خرمشهر و تک بناهای باقی مانده شامل احیاء و باززنده‌سازی با هدف توسعه‌ی گردشگری، بهسازی و توانمندسازی کالبدی، اقتصادی و اجتماعی و معاصرسازی به همراه مشارکت مردمی می شود.

لزوم باززنده سازی با رویکرد توسعه گردشگری

یکی از عواملی که"مرمت و باززنده‌سازی شهری" عصر"جهانی شدن" را تحت تاثیر قرار می دهد، حضور بیش از پیش گردشگران در عرصه‌ی شهرهاست. گردشگری که آن را اصلی ترین"صنعت" عصر جدید می دانند، پدیده‌ی فراگیر عصر جهانی شدن است. در چند دهه‌ی اخیر، نوعی از گردشگری که رواج بیشتری نسبت به انواع متنوع این صنعت پیدا کرده، "گردشگری شهری و گردشگری جنگ"  است.

در شهرستان خرمشهر بخش عمده‌ای از گردشگری شهری را آثار و بقایای جنگ تشکیل می دهد که می توان با سیاست‌گذاری و ارایه‌ی راهبردهای توسعه‌ی گردشگری جنگ از طریق ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز، زمینه‌ی رونق اقتصاد شهری و پیشبرد اهداف باززنده‌سازی بناهای باقی مانده از جنگ را فراهم‌ نمود.

برای گسترش چنین رویکردی در شهر و استفاده‌ی بهینه از مرمت و حفاظت شهری، لازم است توانمندسازی اجتماعی را نیز یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار دانست. با تغییر در دیدگاه شهروندان نسبت به مقوله‌ی حفاظت و باززنده‌سازی بناهای باقی مانده از جنگ در راستای توسعه و رونق گردشگری، می توان بستری مناسب برای آشتی دادن دو جریان گردشگری و حفاظت شهری ایجاد کرد.

نباید فراموش کرد که میراث شهری ایران، واجد عناصر با ارزش و تکرار نشدنی است، آن هم در نقاطی مشخص و غیر قابل جا به جایی؛ اما، برای دوام آوردن در این رقابت، تکیه بر یگانگی عناصر تاریخی و ارزشمند موجود کافی نیست، بلکه باید با استفاده از این تک عنصرها، به مجموعه‌ها و مکان‌هایی ابداعی، شکل داده شود که جذابیت هرچه بیشتری برای یک گردشگر جهانی که اکنون"شهروندی جهانی" نیز شده، داشته باشد. این تک عنصرها و مکان‌های ارزشمند بخشی از حافظه‌ی تاریخی و خاطره‌ی ساکنان هر شهر هستند که در پی یک واقعه مانند جنگ در شهر باقی مانده‌اند. حفظ خاطرات و توجه به آنها می تواند حس تعلق خاطر به فضا را بیشتر و حس تاثیرگذاری بر فضا را توسط انسان تقویـت کند. مردم همواره، علاقمند به حفاظت از هویت و اصالت بوده و بایـد ایـن امکان فراهم شود کـه نیازهـای معاصر آنهـا عامل اصلی تصمیمات و برنامه‌ریزی های مهم در احیاء و باززنده‌سازی بناهای واجد ارزش در شهر باشد تا بدین وسیله حس مشارکت آنها در زمینه‌ی توسعه‌ی گردشگری پایدار ایجاد شود.

نویسندگان:

نجلا درخشانی- کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی

سجاد پاک‌‌گهر- کارشناسی ارشد حفاظت و مرمت آثار فرهنگی تاریخی

کتاب"باززنده سازی بناهای باقی مانده از جنگ در خرمشهر با رویکرد توسعه گردشگری"