جای زبان فارسی در سینمای ایران!

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا؛ دوسالی است که در بخش تجلی اراده ملی جشنواره فیلم فجر، اتفاق جالبی افتاده است. هیات داوران «فارسینما» فیلم ها را از لحاظ رعایت عناصر زبانی بررسی کرده و به آن جایزه می دهند. سال گذشته «سرخپوست» و امسال «خورشید» موفق به گرفتن جایزه از این داوران شدند.

به همین بهانه داوران «فارسینما» در خبرگزاری برنا حضور یافتند و با آنها به گفت و گو پرداختیم که در ادامه می خوانید.

مهدی صالحی، دبیر جایزه فارسینما زبان فارسی در سینما، با اشاره به تاریخچه این (NGO) گفت: انجمن ویرایش و درست نویسی برآمده از موسسه ویراستاران است که به صورت تخصصی بر ویرایش متن ها کار می کند. اگر هیچ خطری هم زبان فارسی را تهدید نکند قطعا بی توجهی به آن در حوزه های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و... او را از بین می برد. کسی که متخصص ادبیات، زبان، ترجمه و.. است در عرصه های مختلف جایگاه ویژه ای دارد که یکی از آنها سینماست. در این سال ها همیشه جای زبان فارسی در سینما خالی بود و برعکس؛ جای خالی سینما هم در ادبیات حس می شد به همین دلیل تصمیم گرفتیم این دو را همپوشانی کنیم.

او ادامه داد: شروع نشست های فارسینما از سال 95 شروع و حدود 20 نشست برای بررسی زبانی فیلم ها برگزار شد. ما در انجمن فقط مکان در اختیار اعضا قرار دادیم و باقی مسائل را انصافا خودشان همت کردند و دور هم جمع شدند و فیلم ها را با دقت مورد بررسی قرار دادند تا اینکه سال گذشته تصمیم گرفتیم «فارسینما» را تشکیل دهیم.

علی زارع، دبیر برنامه های فیلم خوانی موسسه ویراستاران و یکی از داوران اولین جایزه زبان فارسی، درباره جلسات بررسی فیلم‌ها تصریح کرد: هدف من این است که سینما بهتر شود. یکی از خلل های بزرگ در سینما زبان فارسی است. ما با کارهای علی حاتمی فیلم خوانی را شروع کردیم و «کمال الملک» را آغازگر نشست هایمان قرار دادیم. ما در این جلسات ابتدا فیلم نامه را می خواندیم و سپس آن را با فیلم تطبیق می دادیم تا ببینیم فیلم چقدر به متن وفادار بوده و چقدر تغییر پیدا کرده است. در آخر موارد خروجی را در نشست هایمان مطرح می کردیم. بعد از نشست سوم تعدادی اصول تدوین کردیم تا براساس آنها فیلم ها را بررسی کنیم.

معین پایدار دانش آموخته زبان شناسی و یکی از داوران جایزه زبان فارسی در جشنواره فیلم فجر با اشاره به بررسی جنبه زبانی فیلم ها بیان داشت: در ابتدا هدف این بود جنبه غنای زبانی فیلم ها را بررسی کنیم و با همین دیدگاه کار را شروع کردیم و «کمال الملک» که جنبه های زبانی در آن بسیار بارز است اولین فیلم ما قرار گرفت تا اینکه علی زارع بررسی جنبه سینمایی را هم وارد داستان کرد. ما همواره تاکید داریم ادبیات جدا از زبان است و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت. بعد از چند نشست به این نتیجه رسیدیم که افراد در نشست ها حرف های خوبی می زنند اما فرآورده خوبی نداریم چون هرکسی درباره هرچیزی صحبت می کرد و مبنای مشخصی وجود نداشت به همین دلیل 7 اصول را تدوین کردیک تا براساس این اصول فیلم ها را مورد بررسی قرار دهیم.

شراره خشکنابی یکی از داوران جایزه زبان فارسی در جشنواره فیلم فجر تصریح کرد: چیزی که به نظر من اهمیت فراوانی دارد وقت گذاشتن بر تحلیل فیلم ها است. ما هر هفته قبل از اینکه یک فیلم را نگاه کنیم زندگینامه کارگردان، درآمد قصه و نقدهایی که در زمان پخش شده بود را مورد مطالعه قرار می دادیم و در نشست مطرح می کردیم. مثلا قبل از دیدن فیلم «هامون» من مصاحبه ای از آقای مهرجویی خواندم که ایشان می گفتند فیلمبردار به من میگفت مثلا فلان دیالوگ را حذف کن و من ناراحت می شدم اما بعدها در تدوین می دیدم واقعا برخی دیالوگ ها اضافی است و اگر نباشند «هامون» خوش ریتم تر می شود.

علی زارع ادامه داد: من همیشه تاکید می کردم نباید به فیلم ها تک بُعدی نگاه کنیم. در یک اثر سینمایی عوامل بسیاری چون رنگ، نور و ... موثر است و باید همه عوامل را درنظر بگیریم.

مهدی صالحی در ادامه درمورد روند شکل گیری «فارسینما» بیان داشت: پس از اینکه نشست هایمان به بلوغ رسید و چارچوب مشخصی تدوین شد تصمیم گرفتیم کارمان را گسترش دهیم و تبدیل به یک NGO شویم.  به همین منظور گفت و گوهایی انجام دادیم و جلسه ای با آقای حجت قاسم زاده اصل که دبیر فیلمنامه نویسان خانه سینما بودند ترتیب دادیم. ایشان در آن جلسه همه جوره ما را سنجیدند و حرف های بسیار راهبردی زدند و انصافا هم بعد از آن جلسه ما را حمایت کردند.

او افزود: برای اینکه وارد جشنواره فیلم فجر شویم مکاتباتی با حسین انتظامی انجام دادیم و درنهایت پذیرفتند در بخش تجلی اراده ملی حضور داشته باشیم و برای اولین بار سال گذشته در جشنواره فیلم فجر کنار 37 نهاد به فیلم منتخب جایزه دادیم.

صالحی تصریح کرد: یکی از مطالبات جشنواره فیلم فجر این بود که جایزه برعهده خومان باشد که این نشدنی بود. چون ما فقط یک NGO هستیم که به صورت داوطلبانه کار می کنیم و هیچ پولی در بساط نداریم. درنهایت بزرگواری کردند و جایزه را خودشان برعهده گرفتند.

معین پایدار در ادامه صحبت های مهدی صالحی با اشاره به جزئیات 7 اصول بررسی فیلم ها بیان داشت: آقای زارع با رویکرد سینمایی و من با رویکرد زبان شناسی 7 اصول را مورد واکاوی قرار دادیم. چیزی که از همان ابتدا تاکید داشتیم این بود نباید فقط  بر جنبه ادبیات تاکید کرد بلکه باید نحوه نگارش فیلمنامه مورد توجه قرار گیرد. فیلمنامه یک اثر خلاق است که با یک کتاب تفاوت دارد. در اینجا است که تفاوت زبان و ادبیات مشخص می شود.

مهدی صالحی در ادامه به حضور یک مشاور زبانی در کنار پروژه های سینمایی تاکید کرد و بیان داشت: اعضای «فارسینما» وقتی درمورد فیلمنامه حرف می زنند، سعی می کنند تمام ظرافت های زبان را به خدمت بگیرند و آن را با دیگر عناصر فیلم تنظیم کنند. نکات سینمایی، دراماتیک و... بسیاری وجود دارد که خیلی اوقات در سینما از قلم می افتد. ایرادی که به ما می گیرند این است که فکر می کنند هدف ما این است بالای سر کار بایستیم و دخالت کنیم اما واقعا هدف این نیست. ما میخواهیم یک مشاوره زبانی در کنار فیلمنامه نویس و کارگردان باشد و نکاتی که دیده نمی شود یا به آنها بی توجهی می شود را نشان دهد. یک کارگردان در کنار خود فیلمبردار، صدابردار، گریمور و... دارد تا کارهایش دقیق تر انجام شود پس چطور یک مشاور زبانی کنار خود نمی پذیرد؟!

شراره خشکنابی در ادامه صحبت های مهدی صالحی گفت: ما غیر از 20 فیلمی که دیدیم 60 مستند هم مورد بررسی قرار دادیم. معمولا یک فیلمنامه نویس مَست کار کردن و نوشتن است و دوست دارد نور، صحنه و... کنار هم درست دربیاید اما چیزی که ما دیدیم این است یکدستی در زبان بازیگران جود ندارد و این موضوع از نظر کارگردان و فیلمنامه نویس مورد بی توجهی قرار می گیرد.

زارع با اشاره به امضای کارگردان در اثر سینمایی تصریح کرد: در یک فیلم سینمایی ممکن است طبق نظر کارگردان یک سری منطق زبانی تغییر کند. درواقع امضای کارگردان در یک اثر مسئله ای است که نباید مورد غفلت قرار گیرد و ما هم همیشه به آن احترام می گذاریم.

خشکنابی افزود: برای مثال در فیلم «کمال الملک» با اینکه زبان دربار با کوچه و بازار متفاوت است اما یک جاهایی رعایت نمی شد و به اصطلاح از دست کارگردان در می رفت یا در همین جشنواره فیلم فجر امسال، در فیلم «پدران» دیالوگ هایی که دکتر می گفت با مواد فروش یکی بود. ما اگر کنار فیلمساز باشیم این موارد را یادآوری می کنیم تا نتیجه کار درست و یک دست شود. 

احمد عبدالله زاده مهنه مترجم، ویراستار، روزنامه نگار و یکی از داوران جایزه زبان فارسی در جشنواره فیلم فجر در ادامه با تاکید براینکه اشتباه در هر اثر هنری قابل رخ دادن است، اظهار داشت: بارها پیش آمده برخی موارد از دست فیلمساز دررفته است. مثلا در یک فیلم تاریخی دست یکی از شخصیت ها ساعت بوده است یا در فیلم «هزاردستان» که بسیار نثر غنی دارد مواردی پیش آمده که از دست علی حاتمی دررفته است. این اتفاقات نه تنها در سینمای ایران بلکه در سینمای جهان هم رخ میدهد.

علی زارع به سبک فیلمسازی کارگردانان اشاره کرد و گفت: هرفیلمسازی فرم مخصوص خود را دارد و نمی توان به امضای آن ایراد گرفت. مثلا اگر دوفیلمنامه شهید ثالث را جمع کنی دو صفحه نمی شود چون فرم و داستان مخصوص خود را دارد که در آن تصویر گویا است.

معین پایدار 7 اصول تدوین شده «فارسینما» را نام برد که به شرح ذیل است:

1) یکدست بودن گونه زبانی هر شخصیت در فیلم هم در موقعیت خاص هم در کلیت فیلم

2)تخصصی بودن گونه و لحن زبان هر شخصیت در تعامل با عناصر روانی و رفتاری هرشخصیت

3)تناسب عناصر سینمایی و زبانی 

4)درستی جنبه های زبانی و گویشی و لهجه ای هرشخصیت 

5)نبود گرته برداری ها نابجا

6)تنوع واژگانی و غنای زبانی

7)درستی و یکدستی زیرنویس ها و تیتراژهای فیلم

معین پایدار افزود: عوام معمولا تفاوت لهجه، گویش و زبان را نمی دانند. زبان از نظر واجی، واژی و نحوی مورد بررسی قرار می گیرد مثل ترکی و فارسی اما در  گویش؛ نحو یکی است و از لحاظ واجی تفاوت وجود دارد مثل اصفهانی، یزدی و ... لهجه هم یک سری اصطلاحات خاص است که در هر زبان تفاوت دارد.

زارع تصریح کرد:خوشبختانه فیملنامه نویسان اکنون متوجه شدند اگر نکات زبانی را در فیلم هایشان رعایت نکنند مخاطب متوجه می شود بنابراین در این سالها روی این موضوع کار کردند.

شراره خشکنابی در پایان اظهار داشت: ما قصد دخالت در هیچ پروژه ای را نداریم. هدف ما تنها این است در کنار کارگردان حضور داشته باشیم و موارد زبانی که رعایت نمی شود را گوشزد کنیم. هنوز به عنوان مشاور زبانی کارمان را در هیچ پروژه ای شروع نکردیم اما امیدوارم به زودی این اتفاق بیافتد و باعث ارتقای کیفیت آثار سینمایی باشیم.

معین پایدار یکی از داوران جایزه زبان فارسی در جشنواره فیلم فجر درباره فیلم «عامه پسند» به کارگردانی سهیل بیرقی گفت: از نظر من که اصالتا شهرضایی هستم، «عامه پسند» سه بخش اصلی داشت. یک بخش اینکه فاطمه معتمدآریا طبق داستان از تهران به شهرضا آمده بود و اینکه گویش آنجا را نداشت منطقی بود. یک بخش دیگر بازی باران کوثری بود که با اینکه در شهرضا به دنیا آمده و آنجا هم زندگی می کرد اما گویش آن فاجعه بود و در طول فیلم لهجه را حفظ نمی کرد و به نوعی خارج می شد. بخش سوم به هوتن شکیبا برمی گردد که اصلا لهجه درستی نداشت. البته در جایی از فیلم گفت من کولی وار زندگی کردم و این می توانست القا کند او اهل شهرضا نیست، پس نباید به لهجه او ایرادی گرفت اما در صحبت هایش کلمات شهرضایی به کار می برد که اصلا وجود ندارد و بیشتر شبیه مسخره کردن بود مثل "کوجایی".

او ادامه داد: جدا از بازیگران اصلی کار که درباره آنها صحبت کردیم، لهجه بازیگران بومی خوب بود البته ضعف هایی داشت که نمی توان به کارگردان ایراد گرفت.

صالحی دبیر جایزه فارسینما زبان فارسی در سینما، درباره فیلم مورد علاقه خود در جشنواره ای که پشت سر گذاشتیم گفت: شخصا فیلم «تعارض» را دوست داشتم و از جهات مختلف پسندیدم. فیلم «خروج» هم به دلیل استفاده درست از جنبه های زبانی برای من جذاب بود. «خون شد» مسعود کیمیایی هم به نظر من از لحاظ زبانی قدرتمند بود اما از لحاظ مردم شناسی ضعیف عمل کرده بود. جامعه ای که حاتمی کیا در «خروج» نشان داد یک جامعه پُر از آسیب و لجن بود که راه حل آن را کیمیایی با "آقا فضلی" نشان داد که باید جیغ بزنی، تیزی بکشی، خون بریزی و خودت هم کشته شوی و آخرش تمام شود.

شراره خشکنابی هم در ادامه درباره فیلم های مورد علاقه خود بیان داشت: من هنگام تماشای فیلم ها، روند داستان را مدنظر خود قرار می دادم. یک فیلمنامه شروع  و ضربانی دارد که در خلال آن شخصیت هایی را هم معرفی می کند اما فیلم های امسال بیشتر گزارش گونه بود. از بین آنها «شنای پروانه» را به لحاظ غنای اصطلاحات و واژگان و همچنین هم آهنگی شخصیت ها پسندیدم. یکی از نقاط قوت دیگر آن ایجاد تعلیق و کشمکش هایی بود که تا انتها مخاطب را روی صندلی نگه داشت.

او ادامه داد: من قبل از اینکه زبان را مدنظر قرار دهم زبان تصویر را می بینم. گاهی زبان تصویر انقدر خوب است که احتیاجی به گفتار نیست و این برای من یک امتیاز است. به همین دلیل «خورشید» را بسیار دوست داشتم. آن سکانسی که بچه ها پشت دیوار مدرسه تعطیل شده هستند و کیف هایشان را می اندازند و فقط روی دوپا می ایستند نشان می دهد به تنهایی خودشان را بالا می کشند و روی دو پای خود می ایستند. شاید اگر فیلمساز دیگری بود بین بچه ها دیالوگ اعتراضی برقرار می کرد اما این خلاقیت مجیدی بود که توانست همچین صحنه ای را خلق کند.

خشکنابی تصریح کرد: جدا از آن عنوان «خورشید» را می شد در تمام فیلم احساس کرد. از لحاظ زبانی هم بسیار مورد توجه قرار گرفته بود به طوری که وقتی  با بچه های خورشید صحبت می کردیم علی که نقش شخصیت آبادانی را داشت می گفت من آبادانی نیستم و برای بازی در این فیلم با من تمرین کردند و حتی یک جاهایی از کار بیرون می زدم و آقای مجیدی بعدا صداگذاری کردند. این نشان می دهد فیلمساز به زبان اهمیت می دهد و وقتی می بیند گویش آبادانی بازیگر یک دست نیست بعدا صداگذاری می کند. به غیر از این فیلم ها، «دوزیست» و «شهر قصه» هم دوست داشتم و برای من دلچسب بود.

احمد عبدالله‌زاده مهنه هم گفت: «خورشید»، «شنای پروانه» و «خروج» را بسیار دوست داشتم. علاوه بر آن، «تعارض» را هم به دلیل خاص بودن و خلاقیت آن پسندیدم.

معین پایدار هم افزود: «خورشید»، «شنای پروانه»، «لباس شخصی»، و «تعارض» را دوست داشتم.

علی زارع تصریح کرد: من امسال به دلیل اینکه سرباز هستیم، تعداد محدودی از فیلم ها را دیدم. به نظرم «مغز استخوان» از لحاظ فیلمنامه خوب بود و توانسته بود به خط قرمزها نزدیک شود اما متاسفانه آخر آن جمع نشد. امسال  هم مانند پارسال انتخاب هایی صورت گرفت که من را متعجب کرد که یکی از آنها سیمرغ دادن به فیلم «درخت گردو» بود. پارسال هم فیلم «شبی که ماه کامل شد» من را بسیار متعجب کرد و نمی دانم واقعا داوران برچه اصولی این فیلم ها انتخاب می کنند و سیمرغ می دهند.

خشکنابی با بررسی چند فیلم گفت: فیلم «تومان» با اینکه مشاور زبانی داشت اما از لحاظ لهجه ایراد داشت و اصلا زبان و لهجه ترکمن در آن دیده نمی شد. فیلم «آتابای» از لحاظ زبانی خوب بود و کلمات ترکی به درستی ادا می شد. من حتی فکر کردم جواد عزتی تُرک است اما بعد متوجه شدم ایشان اصلا ترکی بلد نبودند و هادی حجازی فر با او کار کرده است. 

او ادامه داد: ایرادی که در آن وجود داشت به زیرنویس برمی گردد. زیرنویس باید روان، ساده و خوانا باشد به  طوری که مخاطب فیلم را از دست ندهد. در «آتابای» اینگونه نبود. زیرنویس ها بسیار طولانی بودند و به درستی ترجمه انجام نشده بود و ذهن مخاطب از فیلم دور می شد.

عبدالله زاده مهنه گفت: نکته بسیار مهمی که در کار ما وجود دارد این است که ما هرگز نمی خواهیم پا تو کفش فیلمساز کنیم. مشاور زبانی در کنار پروژه قرار می گیرد تا ایرادات و نقاط ضعف زبانی را به کارگردان و فیلمساز گوشزد کند.

شراره خشکنابی ادامه داد: از آنجایی که نگاه ما تخصصی است،  آرزوی من این است که در بخش های اصلی جشنواره فیلم فجر جایگاه مختص داشته باشیم و بتوانیم به فیلم ها سیمرغ دهیم.

مهدی صالحی هم در پایان اظهار کرد: نظراتی که هر یک از داوران درباره فیلم ها مطرح کردند صرفا نظر شخصی آنهاست. همواره تلاش ما این است نظر شخصی خود را وارد داوری نکنیم و فقط از لحاظ فنی و اصول تدوین شده نظر دهیم. امیدوارم به زودی دبیرخانه فارسینما تشکیل شود و زبان فارسی و سینما بایگدیگر آشتی کنند و اتفاقات ویژه ای رخ دهد.