چیرگی موتورسواران بر مدیریت شهری در بافت تاریخی تهران

این روزها کسانی که با بافت تاریخی تهران سر و کار دارند، می‌دانند که موتور‌سواران محدوده‌ای را که قرار بوده «بهشت گردشگری شهری» باشد به «جهنم بی‌نظمی و ناامنی و آلودگی» تبدیل کرده‌اند. فیلم‌های منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی، تصویری از حضور و حرکت موتورسیکلت‌ها در محدوده‌هایی مانند سه راه امین‌ حضور، چهارراه سیروس، میدان توپخانه، خیابان سعدی و خیابان لاله‌زار را به نمایش می‌گذارند که سخت دهشتناک‌ و نگران‌کننده است. گویی با موقعیتی جنگی روبرو هستیم که لشکر مهاجم بر مدافعان شهر چیره آمده و در حال لگدکوب کردن هست و نیست اهالی شهر است.

برای نمونه، در خیابان لاله‌زار که از چند دهه پیش تاکنون پای ثابت همه برنامه‌ریزی‌ها یا نمایش‌های مرتبط با بافت تاریخی بوده، حضور موتورسواران به حدّی رسیده که راه رفتن معمولی در این خیابان را با اختلال شدید روبرو کرده و خود پیداست که چه تأثیر ویرانگری بر فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی به طور عام و گردشگری شهری به طور خاص برجای نهاده است. اگرچه جولان موتورسواران در بافت تاریخی موضوعی تازه نیست اما آن‌چه تازگی دارد بی‌اعتنایی نگران‌کننده مدیریت شهری به این موضوع و متقابلا تشدید رفتارهای ناهنجار موتورسواران است.

  برپایه اعلام رئیس مرکز شماره‌گذاری و تعویض پلاک پلیس راهور ناجا، در سال 1398 مجموعا ۱۱ میلیون و ۶۵۰ هزار دستگاه موتورسیکلت در کشور وجود دارد که 21 درصد آن‌ها، معادل 2 میلیون 446 هزار دستگاه در تهران تردد می‌کنند. این تعداد گاه تا 3 میلیون و پانصد هزار دستگاه نیز برآورد شده است. هم‌چنین در سال گذشته، شماره‌گذاری موتورسیکلت‌های نوشماره ٣۵ درصد و نقل و انتقال آن‌ها ٣٨ درصد افزایش داشته است.

اگرچه مشکلات ناشی از تردد انبوه موتورسیکلت‌ها تقریبا در همه جای شهر تهران به چشم می‌خورد، اما در مرکز شهر که بخش بزرگی از آن منطبق با بافت تاریخی است، نمود بیشتری دارد و در برخی نقاط مانند بازار و پیرامون آن، آسیب شدیدی به سلامت، امنیت و آرامش شهروندان وارد کرده است.

ازدیاد موتورسواران در بافت تاریخی، به ویژه در محدوده منطقه 12 شهرداری، دست‌کم دو علت دارد: نخست، امکان تردد آسان موتورسیکلت در معابر تنگ و پیچ در پیج؛ و دوم، اعمال طرح ترافیک که موجب شده حتی آن دسته از شهروندان که دارای اتومبیل شخصی هستند، به استفاده از موتورسیکلت روی بیاورند. از این گذشته، هیچ سیستم کارآمدی برای کنترل موتورسواران وجود ندارد و برخلاف خودروها که بوسیله دوربین‌های هوشمند و افسران راهور کنترل شده و در صورت تخلف با جریمه مواجه می‌شوند، موتورسواران نگرانی چندانی در این‌باره ندارند.

در حال حاضر، مهم‌ترین آسیب‌های ناشی از تردد سنگین موتورسواران در بافت تاریخی عبارت است از

1. آلودگی شدید هوا؛ برآورد شده است که حدود 17 درصد از آلودگی هوای تهران به وسیله موتورسیکلت‌ها، خصوصا موتورسیکلت‌های کاربراتوری تولید می‌شود. (میزان آلودگی موتورسیکلت کاربراتوری 5 برابر یک خودرو با استاندارد یورو 2 است.) بدیهی است که سهم موتورسیکلت‌ها در آلودگی هوای بافت تاریخی به علت حجم بالای تردد آن‌ها در این محدوده به مراتب بیشتر است.
2. آلودگی صوتی؛ سهم موتورسیکلت‌ها در ایجاد آلودگی صوتی بسیار بیش از سهم آن‌ها در آلودگی هوا و بالغ بر 49 درصد است. به گفته کارشناسان، در حالی که حد مجاز آلودگی صوتی 77 دسیبل است، آلودگی صوتی ایجاد شده توسط موتورسیکلت‌ها به 83 دسیبل می‌رسد. در بافت تاریخی که گاه در محدوده یک خیابان یا چهارراه (مثلا خیابان ری یا چهارراه سیروس) هر دقیقه صدها موتورسیکلت گذر می‌کنند، آلودگی صوتی وضعیت تحمل‌ناپذیری را به وجود آورده است.
3. اختلال در نظم و امنیت؛ قدرت مانور بالای موتورسیکلت‌ها و مهارناپذیری آن‌ها موجب شده است که موتورسواران از هیچ قاعده و قانونی پیروی نکنند. حرکت در خلاف جهت تعیین شده، عبور از چراغ قرمز، انجام حرکات نمایشی، حمل غیرمجاز بار، مسافرکشی و اشغال سطح پیاده‌روها از جمله شایع‌ترین تخلفات موتورسواران است که نه فقط نظم مرکز شهر، بلکه امنیت شهروندان در این محدوده را از میان برده است.
4. افزایش بزهکاری؛ امکان سریع فرار با موتورسیکلت، خرید و فروش بی‌ضابطه موتورسیکلت‌ها؛ آسان بودن سرقت موتورسیکلت به قصد استفاده برای ارتکاب جرم؛ و دشواری احراز هویت مالک یا راکب موتورسیکلت (نسبت به سایر وسایط نقلیه) این وسیله راه به ابزار محبوبی برای ارتکاب اعمال خلاف قانون بدل کرده که شایع‌ترین آن‌ها در مرکز شهر سرقت به شیوه کیف‌قاپی است. 

اگرچه مشکلات گفته شده، از چشم برنامه‌ریزان و مدیران شهری دور نیست اما اینان نه تنها کار خاصی برای مهار موتورسیکلت‌سواران انجام نمی‌دهند بلکه حتی در گفت‌وگوهای عمومی نیز کمتر از آن سخن می‌گویند. این‌که علت سکوت و انفعال مدیریت شهری در برابر موتور‌سواران چیست، پرسشی است که بهتر است توسط خود آنان پاسخ داده شود، اما در ارزیابی کلی می‌توان گفت که برنامه‌ریزی برای رفع آسیب از بافت تاریخی تهران، بیش از آن‌که معطوف به تأثیرگذارترین عوامل باشد، محدود به عواملی است که مدیریت شهری می‌تواند بیشترین تأثیر را بر آن بگذارد – حتی اگر عامل چندان مهمی نباشد!

هم از این روست که شهرداری در سنگفرش کردن معابر، بهسازی جداره‌ها و طراحی مبلمان شهری کوشش بیشتری به خرج می‌دهد. با این حال، روشن است که تا کنون بسیاری از برنامه‌هایی که برای ساماندهی بافت تاریخی به اجرا گذاشته شده، به علت نادیده انگاشتن عامل بسیار مهم موتورسیکلت‌ها و موتورسیکلت‌سواران به درجات مختلف با ناکامی روبرو شده است.

*حمیدرضا حسینی، پژوهشگر تاریخ تهران