تفاوتی که تغییر با تحول دارد/ سیر دگرگونی های اجتماعی

به گزارش برنا، آیین مجازی افتتاحیه اولین کنفرانس مدیریت دگرگونی‌های اجتماعی شب گذشته ۱ دی‌ماه در صفحه اینستاگرام کمیسیون ملی یونسکو- ایران به صورت زنده برگزار شد.

در ابتدای این نشست عباس فقیه خراسانی دبیر این رویداد گفت: دگرگونی اجتماعی برای ما نقطه تلاقی تاریخ و جامعه‌شناسی است وقتی درباره این مفهوم صحبت می‌کنیم درباره زمان و زمانه صحبت می‌کنیم؛ زمانه‌ای که عوض شده و این چیزی است که از زبان نسل‌های مختلف شنیده‌ام. در طول تاریخ پدران به فرزندان خود گفته‌اند «دوره عوض شده است». بنابراین ما این حرف را بسیار شنیده‌ایم. تکرار آن در طول تاریخ نشان می‌دهد که ما بسیار به عوض شدن دوران‌ها فکر کرده‌ایم اما بررسی علمی  عوض شدن از جامعه‌شناسی کلاسیک آغاز شده است در جامعه صنعتی به شدت به این فکر می‌کردند که چه شد از آن جامعه قبلی به این جامعه سرمایه‌داری رسیده‌اند. این موضوع ادامه پیدا می‌کند تا اینکه اواخر قرن گذشته یکی از جامعه‌شناسان می‌گوید کل علوم اجتماعی بررسی حوزه‌های دگرگونی است. این بحثی است که در علوم اجتماعی ایران به آن کمتر پرداخته شده است به همین دلیل کمیسیون ملی یونسکو در ایران به این مبحث پرداخت.

تحولات اجتماعی یک پروسه و فرآیند همه‌جانبه هستند

در ادامه حجت‌الله ایوبی دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو - ایران روی خط آمد و بیان کرد: مسأله تحولات اجتماعی جزو موضوعات مهم و اساسی است ما در آستانه دگرگون شدن سده و قرن هستیم طبیعتاً در آستانه ورود به قرن جدید بهانه خوبی به دست آورده‌ایم تا بنشینیم، درنگ کنیم، به گذشته برگردیم و چشم‌انداز تحولات آینده را بررسی کنیم. اندیشه برگزاری این همایش بزرگ مورد استقبال قرار گرفت حتی وقتی این بحث مطرح شد ما هنوز وارد ماجرای کرونا نشده بودیم. تفکر اصلی این بود که ما در منطقه خود، در علوم اجتماعی بدون هیچ تعارفی از جهت اندیشمندان برجسته، تولید علم، سابقه دانشکده های علوم اجتماعی و... جزو کشورهای سرآمد منطقه هستیم. اگر بنا باشد یک همایش بزرگ بین‌المللی و حداقل منطقه‌ای بین ایران و کشورهای دارای مشترکات فرهنگی و اجتماعی، برگزار شود حتما جایش در ایران است. هدف این بود سلسله نشست‌هایی در این رابطه برگزار شود ولی به خاطر جو روزگار و ماجرای کرونا به این صورت مجازی برگزار می‌شود البته من خودم دیگر فاصله‌ای بین فضای مجازی و حقیقی قائل نیستم چون در عالم حقیقت هم همین اتفاق رخ می‌داد که اساتید می‌نشستند، جمع محدودی کنار آنها بودند و بحث و گفتگو می‌کردند. کرونا باعث شد ما چند گام در فناوری‌های نوین جلوتر برویم، حالا به راحتی بنشینیم و با خیال آسوده با هم سخن بگوییم. هدف این است که با استفاده از پژوهش اساتید ارزشمند، این ادبیات، تولید و مباحث مهم مطرح شود. به هر حال این سلسله نشست‌ها درباره تحولات اجتماعی است. منظور ما از تحولات با تغییرات اجتماعی متفاوت است. وقتی سخن از تغییرات اجتماعی داریم منظور ما تغییراتی است که در یک بازه زمانی محدود اتفاق می‌افتد، مبدا و مقصد این تغییرات برای ما کاملا مشخص است. «تغییرات» یک پروژه است تحولات اجتماعی اما اینگونه نیست، یک پروسه و فرآیند همه‌جانبه است که همه ابعاد زندگی بشر را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.

ایوبی گفت: وقتی ما در جامعه‌شناسی سیاسی تحول و آرایش نیرو‌های سیاسی را بررسی می‌کنیم با مسأله‌ای به نام شکاف مواجه می‌شویم. شکاف‌های اجتماعی یعنی تغییرات بنیادین و اساسی که آثارش سالیان سال باقی می‌مانند بنابر‌این تحولات، مجموعه‌ای از تغییرات بنیادین، ساختاری و اساسی است که در بطن جامعه رخ می‌دهد و منشا شکاف‌های نسلی هستند. دگرگونی زمانه با تغییر رفتار، سلیقه‌ها، سبک زندگی و... پیش می‌آید. لذا ما احساس می‌کنیم که تغییر نسلی رخ داده است. این‌ها همان تحولاتی هستند که در طول زمان شکل می‌گیرند و یک فرایند هستند. ما درباره تحولات دست کم دو نگاه داریم؛ یکی نگاه تطورگرا که تا دهه هفتاد و هشتاد نگاه غالب بود و بر اساس آن تحولات اجتماعی خطی اتفاق می‌افتادند یعنی بشریت لاجرم باید یک مسیر و خط را طی کند. نگاه خطی می‌گوید همانطور که ما انسان‌ها باید جنینی، نوزادی، جوانی، پیری و... را طی کنیم جوامع هم اینگونه تحول پیدا می‌کنند با این نگاه است که نردبان تکامل و ترقی مطرح می‌شود. نگاه دیگر همان نگاه جامعه‌شناسی تاریخی است که تحولات را خطی نمی‌بیند بلکه مسیر هر جامعه‌ و فرهنگی می‌تواند متفاوت باشد بنابراین توسعه هم یک پدیده است. مسیر تحولات اجتماعی و مسایل دیگر در کشوری مانند ایران می‌تواند شبیه به کشورهای اطراف باشد پس این نگاه بیانگر چندخطی دیدن تحولات است. در جهانی که در آن به سر می‌بریم می‌توانیم مسیرهای گوناگونی را برای تحول داشته باشیم. نکته‌ای که به ما و کمیسیون ملی یونسکو در ایران مربوط می‌شود این است که چگونه می‌توانیم در مسیر این تحولات عمل کنیم.

دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو- ایران گفت،: از نظر یونسکو که کمیته‌ای تحت عنوان مدیریت تحولات اجتماعی دارد دولتمردان، مدیران و تصمیم‌گیران می‌توانند این فرآیند را مدیریت، عواقب و پیامدهای آن را درک و برای آن برنامه‌ریزی کنند. یونسکو آن نگاه دوم را پذیرفته است یعنی اروپامحوری و غرب‌محوری واقعیت عملی ندارد. این فرایند بسیار پیچیده است در نتیجه مدیران و تصمیم‌گیران می‌توانند با بهره‌گیری از دانش علوم اجتماعی و محققان این علوم، این تحولات را مدیریت کنند پس کار ما این است که دست نخبگان، اندیشمندان علوم سیاسی، پژوهشگران را در دست سیاست سازان و تصمیم‌گیران بگذاریم و این دو را به هم نزدیک کنیم چون به طور طبیعی به هم نزدیک نیستند. پژوهشگران اصولا سیاست‌‌گریز هستند و مدیران هم معمولا خود را بی‌نیاز از علوم می‌دانند. ما در این میان باید از دانش تولید شده در حوزه علوم اجتماعی استفاده و این دانش را به بدنه اجرایی تزریق کنیم. کمیته مورس از سویی دانش افزایی و از سوی دیگر این دانش را کاربردی می‌کند. بنابراین شورای بین دول را دارد و ۳۵ کشور عضو این شورا هستند. یونسکو و مورس با چنین رویکردی وارد این مسأله بسیار مهم می‌شوند.

ایوبی ادامه داد: وقتی سخن از اجتماع به میان می‌آوریم یعنی سیاست، فرهنگ، اقتصاد و ... جزیی از آن است.وقتی ما تحولات و دگرگونی ها را بررسی می‌کنیم حتی می‌توانیم تحولات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آینده را بررسی کنیم. ما در روزگاری هستیم که تحولات بنیادین را شاهد هستیم. امروز در بسیاری از جوامع با بحران مشارکت، بحران احزاب و... رو به رو هستیم. ما یکی از ملاک‌های توسعه‌یافتگی را مشارکت‌های نهادینه می‌دانستیم؛ جوامعی که احزاب و گروه‌ها سخنگوی مردم هستند جوامع پیشرفته‌ای هستند و مشارکت توده‌ای را به عنوان یکی از ملاک‌های جوامع توسعه‌نیافته قلمداد می‌کردیم ولی در دوره‌ای هستیم که مشارکت‌ها به شدت توده‌ای شده‌اند.

حیات اجتماعی معنای خود را از دگرگونی های اجتماعی می‌گیرد

سپس غلامرضا غفاری معاون فرهنگی اجتماعی وزیر علوم و رییس همایش مهمان این برنامه شد. وی گفت: یکی از بحث‌های اصلی و کلیدی که در حوزه علوم اجتماعی مطرح می‌شود دگرگون های اجتماعی است که قدمت و گستره وسیعی دارد. همه می‌دانیم که دگرگونی های اجتماعی در متن و مرکز حیات اجتماعی وجود دارد و به نوعی حیات اجتماعی معنای خودش را از دگرگونی هایی می‌گیرد که در این عرصه یه وقوع می‌پیوندد. همه عالمان حوزه علوم اجتماعی بحث دگرگونی‌های اجتماعی را بررسی می‌کنند. آنچه در دوره جدید اهمیت دارد چگونگی مدیریت این دگرگونی های اجتماعی است وقتی به بحث‌های موجود در این باره نگاه می‌کنیم شاید در دوره جدید روی اینکه چرا درباره دگرگونی اجتماعی چه چیزی مداقه نمی‌شود بحث شود اما آنچه که اهمیت دارد آهنگی است که دگرگونی های اجتماعی دارند بنا به گستره اجتماعی آهنگ دگرگونی ها هم اهمیت پیدا می‌کند. وجه تمایز جوامع و دوره‌های تاریخی بر اساس آهنگی که دگرگونی ها در هر دوره‌ و جوامعی دارد مورد بازشناسی و تبیین قرار می‌گیرد.  ما شتابی را در تغییرات و تحولات اجتماعی طی کرده‌ایم، این رشد شتابان در دوره مدرن همچنان ادامه دارد و شاهد رشد سریع و فزاینده هستیم.

غفاری توضیح داد: مجموعه‌های مختلف از یک درهم تنیدگی گسترده برخوردار هستند به همین دلیل دگرگونی ها قابل رصد هستند. یکی از مشهورترین و عینی ترین دگرگونی‌ها در خصوص جمعیت رخ داده است برآوردها نشان می‌دهد پیش از این هزار سال طول می‌کشیده تا جمعیت جهان دو برابر شود اما در سال ۲۰۰۰ این هزار سال به چهل سال تغییر پیدا کرده که این دگرگونی بسیار فوق‌العاده است این افزایش جمعیت با این سرعت با تحولات و دگرگونی هایی همراه است. در سال ۵۸ سن امید به زندگی به عنوان یک شاخص ۵۹ سال بوده ولی حالا نزدیک به ۷۴ سال است این فاصله و آثار و پیامدهایش قابل بررسی است همه این‌ها دلالت بر این دارد که ما وارد یک دوره جدید شده‌ایم، تحولات و دگرگونی‌های زیادی را تجربه کرده‌ایم و طبعا در سطوح مختلفی می‌توانند مطرح باشند.

وی افزود: دامنه‌ای که دگرگونی های اجتماعی دارند فراتر از تغییرات اجتماعی است. دگرگونی های اجتماعی یک نسل را در بر می‌گیرند و یک بازه تاریخی بلندتری نسبت به تغییرات اجتماعی دارند. تغییرات اجتماعی، دگرگونی های اجتماعی را بازنمایی می‌کنند. وقتی همین دگرگونی ها را در سطح سیستم و جامعه در نظر بگیریم، می‌بینیم این تغییرات اجتماعی و دگرگونی ها سه منشأ داشته‌اند؛ منشأ اول حوزه اقتصاد است جایی که بشر مازاد تولید می‌کند، همین امر در طول تاریخ استمرار پیدا می‌کند و امکان تحولات و تغییرات بعدی را فراهم می‌کند که مهمترین آنها بحث صنعتی شدن است. منشأ دیگر دگرگونی در نظام‌های معرفتی و معنایی است. سر برآوردن پارادایم‌های فکری جدید، معارف جدید و قوت آنها تغییرات و تحولاتی را در عرصه قدرت ایجاد می‌کند. به نوعی این عرصه ها کلیدی هستند و پایه‌های تغییرات و تحولات مدنی از این عرصه‌ها نشأت می‌گیرند اما وقتی در سطح جامعه و سیستم بخواهیم دگرگونی های اصلی را که جوامع همچنان با آن مواجه هستند، بررسی کنیم می‌بینیم که مفهوم کانونی را باید در قالب تنوع در نظر بگیریم. ما در حوزه اقتصاد تحولات و تغییراتی می‌بینیم چون به نیازهای جدید پاسخ داده شود یا به دلیل ضریب نفوذ بالا در حوزه فناوری، اثرات این عرصه محسوس است.

معاون فرهنگی اجتماعی وزیر علوم، تاکید کرد: فرایند عقلانی شدن، جنبش‌های اجتماعی و... دلالت بر این دارند که جامعه خود را با این مجموعه دگرگونی‌ها تعریف می‌کند و هرچه جلوتر می‌آییم قوت بیشتری از خود نشان می‌دهد. بازاندیشی و توجه به دگرگونی اجتماعی به عنوان یک الزام مطرح می‌شود و این الزام برای کلیت جامعه و سیستم محل اعتناست از سوی دیگر برای تک تک کنش‌گران اجتماعی و شهروندان هم رصد این مسأله اهمیت پیدا می‌کند. نکته دیگر این است که جوامع دگرگونی هایی در سطح نهادی تجربه کرده‌اند و با آن مواجه هستند که مشخص ترین آنها نهاد خانواده است. یا در عرصه کار به عنوان یک حوزه کلیدی باید مداقه کرد سهم و نقشی که زنان در این عرصه دارند، قابل بررسی است. خوانش و تحلیل دگرگونی اجتماعی با توجه به وسعتی که دارد به عنوان یک مسأله اصلی در دستور کار عالمان و سیاست‌گذاران این عرصه قرار دارد. آنچه که یک امر مسلم است این است که دگرگونی در عرصه‌های مختلف محل اعتناست ولی آنچه به صورت مرکزی مطرح است این است که باید توجه کنیم این ابعاد و عرصه‌ها مستقل از هم جدا نیستند بلکه ارتباط در بین این مجموعه‌ها وجود دارد بنابراین ورود به هر کدام از این مجموعه ها نیاز به توجه به عرصه‌های دیگر هم دارد. اگر بخواهیم بحث دگرگونی اجتماعی را در یک نگاه عام دنبال کنیم این اتفاق از سه مسیر رخ می‌دهد. در حوزه نظام‌های معرفتی، پارادایم‌های معرفتی خود نشانگر تغییرات گسترده است. در سپهرهای مختلف هم می‌شود امر تنوع را جستجو کرد و دگرگونی هایی را دید که در صورت‌بندی‌های مختلف طرح شوند.

غفاری مطرح کرد: از یک سو به دلیل دگرگونی فراگیر با یک جاکندگی مواجه هستیم. البته یک خودتنظیم‌گری هم دیده می‌شود که این کار دلالت بر این دارد که در کنار دگرگونی ها با یک نوع تنظیماتی مواجه هستیم که زمینه یک نوع نظام بخشی را فراهم می‌کند آنچه که به عنوان مکانیزم از آن ها یاد می‌شود طبعا صورت‌های مختلفی دارد. ما در جامعه‌ای قرار داریم که در چند دهه اخیر دگرگونی‌های بلندی را تجربه کرده است. این آهنگ و شتابی که دگرگونی ها دارند برای لایه‌هایی از جامعه سخت است به همین دلیل سازگار و همراه شدن با این آهنگ برای بخش‌هایی از جمعیت و نسل‌های جدید چندان مسأله‌ای نیست ولی برای نسل‌های قدیمی‌تر سختی‌هایی دارد از سوی دیگر باید بپذیریم وقتی دگرگونی ها اتفاق می‌افتد طبعا با سختی‌هایی همراه است و تبعاتش هم ناهمواری هایی را به بار می‌آورد.

وی در پایان اظهار کرد: من از کمیسیون ملی یونسکو- ایران همچنین از بخش علوم اجتماعی این مجموعه تشکر می‌کنم که فرصت برگزاری این کنفرانس را فراهم کرد.

فقیه خراسانی در پایان این برنامه گفت: از شرکت نوسازی اراضی عباس‌آباد که با ما همکاری کردند، مهندس حجازی، مهندس سبحانی که در همه مراحل با ما همراه بودند، از عزیزان یونسکو، از معاونت اجتماعی وزارت علوم و... تشکر می‌کنم.