ضرورت کاهش ضایعات در بخش کشاورزی کشور

به گزارش خبرگزاری برنا در اصفهان؛ محصولات کشاورزی، یکی از عمده و شاخص‌ترین تولیدات کشور محسوب می‌شوند و ارتقاء این بخش در رشد و توسعه میهنمان نقش اساسی دارد به نحوی که می توان اذعان نمود پیشرفت اقتصادی کشور، بدون در نظرگرفتن بخش کشاورزی، غیرممکن است. بر همین اساس، در اسناد بالادستی و قوانین جاری کشور، تأمین امنیت غذایی و ارتقاء کمّی و کیفی تولیدات کشاورزی به عنوان یکی از ارکان مهم برنامه های توسعه، مورد توجه بوده است. علاوه بر نقش محصولات کشاورزی در امنیت غذایی کشور، در حال حاضر کشورمان به دلیل تحریم های ظالمانه با کاهش درآمد‌های نفتی مواجه است و بنابراین ناگزیر هستیم با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح در جهت توسعه کشاورزی و بالابردن رونق اقتصادی، بخشی از کاهش درآمد‌های ارزی را جبران نموده و بر چالش های اشتغال و تامین هزینه‌های کشور فائق آئیم. با این حال کشور ما در بخش کشاورزی با چالش های متعددی روبرو است که توسعه این بخش را با اختلال مواجه کرده است. از جمله چالش های مذکور، میزان ضایعات قابل توجه در بخش کشاورزی کشور است.

 اهمیت موضوع زمانی ملموس‌تر می‌گردد که بدانیم با توجه به پیش‌بینی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) از شرایط جمعیتی سال 2025، امکانات آب و زمین در جهان، تنها اجازه تامین غذای داخلی در هر کشور را می‌دهد و محصولات اساسی کشاورزی به منظور واردات از سوی دیگر کشورها وجود نخواهد داشت. لذا باید از شدت و میزان ضایعات کشاورزی کاست تا بدون وارد آوردن فشار اضافی به منابع و نهاده‌های کشاورزی محصولات بیشتری را به چرخه مصرف وارد نمود. به رغم وجود امکانات بالقوه فراوان و تولید قابل ملاحظه‌ انواع محصولات کشاورزی در کشور، سالیانه شاهد واردات محصولاتی از قبیل گندم و برنج می‌باشیم چرا که بـه دلایـل گوناگون از جمله عدم وجود صنایع تبدیلی، بسته بندی، نگهداری مناسب و کافی، یکپارچه و مکانیزه نبودن اراضی کشاورزی و عدم احداث صنایع در قطب های عمده تولید محصولات کشاورزی به صورت مجتمع های کشت و صنعت؛ مقادیر زیادی از این تولیدات در اثـر حمل و نقل و نگهداری طولانی و نامناسب ضایع می‌شود و از بین می رود که این مقدار ضایعات از میزان متعارف در کشورهای توسعه یافته بالاتر است. ارزش مواد غذایی تلف شده در کشور در سال 1392، تقریباً برابر با قیمت مجموع کالاهای اساسی و محصولات کشاورزی وارداتی در همان سال بوده است. طبق برخی آمارهای دیگر، 16 درصد از محصولات زراعی و حدود 28 درصـد از تولیدات باغی کشورمان در مراحل مختلف تولید تا مصرف از بین می‌روند بنابراین می‌توان مدعی شد به طور میانگین 22 درصد از محصولات کشاورزی ما از بین رفته و به ضایعات تبدیل می‌شود. این مقدار ضایعات معادل محصول تولید شـده در سـطحی معادل یک میلیون هکتار یعنی11 درصد سطح زیـر کشت محصولات آبی کشور است.

چنانچه این سطحی از اراضی آبی کشاورزی و منابع آبی آن به تولید دانه روغنی کلزا اختصاص یابد، با احتساب عملکرد 3 تن دانه در هکتار و ضریب استحصال 35 درصدی روغن تصفیه شده از دانه، تولیدات این سطح می‌تواند حدود 40 درصد از مصرف روغن کشور یعنی حدود 1 میلیون تن در سال را تأمین کند. همچنین اگـر حسب آمار برای تولید یک کیلوگرم محصول کشاورزی، 830 لیتر آب در کشور مصرف شود، بـرای حجم ضایعات کشاورزی کشور تقریبا 7/13 میلیارد متر مکعب آب هدر میرود که معادل 18 درصد آب مصرفی بخش کشاورزی است. متاسفانه میزان شدت مصرف انرژی در کشور ما از جمله در بخش کشاورزی، از الگوی استاندارد جهانی بالاتر است و به عنوان مثال این میزان 1/7 برابر ترکیه است. از سویی میزان زمین‌های تجهیز‌شده برای زراعت آبی در ایران 9 میلیون و 600 هزار هکتار است که ما ‌به‌ازای این وسعت تنها شش میلیارد و 400 میلیون دلار ارزش افزوده از طریق صادرات نصیب کشورمان می‌شود اما در ترکیه پنج میلیون و 250 هزار هکتار زیر کشت آبی می‌رود یعنی حدود 45 درصد کمتر از کشورمان لیکن بهره اقتصادی آن 16 میلیارد و 600 میلیون دلار می‌باشد که در واقع 159 درصد بیشتر از کشورمان است. این آمارهای تأمّل برانگیز در شرایطی است که میزان نزولات جوی ایران از متوسط جهان کمتر است، لیکن سهم آب کشاورزی از کل مصارف ایران بسیار زیاد و معادل 92 درصد است حال آنکه میانگین مصرف آب بخش کشاورزی در دنیا حدود 70 درصد می‌باشد. شاید به همین دلیل است که از هر متر مکعب آب مصرفی در بخش کشاورزی ایران 9۰۰ گرم محصول به‌دست می‌آید که با استاندارد جهانی آن یعنی 2500 گرم، فاصله زیادی دارد.

طی یک برآورد کلی اگـر هر کیلوگرم از محصولات کشاورزی کشور که به ضایعات تبدیل می‌شوند فقـط 7/0 دلار ارزش داشته باشد، سـالانه 16 تـا 18 میلیارد دلار سرمایه کشور از دست میرود. مضاف بر اینکه وقتی کشاورز هزینه می‌کند و منابع پایه کشور هم مصرف می‌شود اما 22 درصد محصول از بین می‌رود یعنی حدود یک چهارم از سودی که می‌توانست در فرایند تولید تا فروش محصولات کشاورزی بدست آید از بین می‌رود. همین امر باعث می‌شود تا تولید برای کشاورز، غیر اقتصادی شده و او ناگزیر به رهاکردن این فعالیت شود. علاوه بر خسارات مشهود ناشی از ضایعات محصولات کشاورزی دولت محترم سالانه میلیون‌ها دلار ارز جهت واردات موادی مثل خوراک دام، کاغذ، مقوا، مواد شیمیایی و ... هزینه می‌کند. در همین راستا جهت مراحل آماده سازی، کاشت، داشت، برداشت و حمل و نقل محصول از هر هکتار زمین به طور میانگین 120 لیتر سوخت نیاز است بنابراین سالانه حدود 120 میلیون لیتر سوخت به واسطه تلفات محصولات کشاورزی، بیهوده می سوزد و حاصلی جز ضرر به بیت المال و گرم ترکردن زمین و آلایندگی بیشتر محیط زیست در پی ندارد. پس مشخص است تمامی بخش ها و نفرات مرتبط با محصولات کشاورزی اعم از: برنامه‌ریزان و تصمیم گیران بخش کشاورزی، متخصصین و کارشناسان کشاورزی، تولیدکنندگان و تامین کنندگان بذر، کود و سموم کشاورزی، کشاورزان و باغداران، متصدیان ترابری و حمل ونقل، انبارداران و سردخانه داران، متصدیان عمده فروش و خرده فروش و حتی مصرف کنندگان نهایی ضروری است تا نسبت به مسئله کاهش ضایعات، خود را مسئول و سهیم دانسته و با حساسیت بیشتر به ایفای نقش موثر بپردازند.

در همین راستا برخی از چالش‌های اصلی در این حوزه به همراه پیشنهادات، به شرح ذیل ارائه می‌گردد:

اصلی ترین چالش‌ها و موانع:

1. علاوه بر پراکندگی زمین‌های کشاورزی، حدود 95 درصد از زمین‌های زراعی کشور کمتر از 20 هکتار مساحت دارند بنابراین ما با یک تولید غیرمکانیزه سنتی با بهره‌وری پائین و ضایعات بالا روبرو هستیم حال آنکه در کشورهای برتر تولیدکننده و صادرکننده محصولات کشاورزی، سهم زمین‌های بسیار بزرگ و بالاتر از 750 هکتار، سهم غالب است.
2. یکپارچه نبودن زمین‌های کشاورزی مانع از مدرنیزه کردن آبیاری یا ایجاد گلخانه‌های بزرگ صنعتی در آن ها شده لذا اینگونه خرده زمین ها از وام های دولتی نیز بهره چندانی ندارند و در عین حال کشاورزان اینگونه اراضی نیز توانایی مالی تأمین زیرساخت‌های لازم را ندارند.
3. یکپارچه نبودن اراضی، تسطیح نبودن اراضی، عدم زهکشی مناسب زمین‌های کشاورزی، نامناسب بودن بسته‌بندی، غیراستاندارد بودن حمل و نقل محصولات کشاورزی، ناکافی بودن سردخانه، سیلو و انبار، کمبود صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی  و ...، ضمن افزایش میزان تلفات محصولات کشاورزی، سودآوری و توسعه بخش کشاورزی را نیز کاهش داده است.
4. قسمت عمدة ضایعات در ایران و کشورهای در حال توسعه مربوط به مراحل برداشت و پس از برداشت؛ شامل اقداماتی چون سردکردن، بسته‌بندی، حمل ونقل، انبارداری، فرآوری محصول، صنایع تبدیلی و تکمیلی است.
5. عدم شکل‌گیری عرضه و تقاضا در کشور در یک چارچوب نظام‌مند باعث شده تا امر تولید محصولات مذکور در یک چرخه صحیح تقاضا صورت نگیرد و لذا برخی محصولات (به ویژه محصولاتی که در چرخه کشت فصلی هستند مثل پیاز و سیب‌زمینی) بیش از نیاز یا کمتر از نیاز، تولید شده و این باعث هدررفت سرمایه‌های ملی بخصوص منابع آبی می‌شود.
6. کمبود نیروی کار ماهر در عین تعداد بالای دانش آموختگان دانشگاهی باعث شده حوزه های کاشت، داشت برداشت، بسته بندی و بازاریابی محصولات کشاورزی از بعد بکارگیری دانش و تکنولوژی ضعیف باشد و توسعه کشاورزی در کشور به کُندی پیش رود. کشاورزان ما نیز با روش‌های علمی تولید و برداشت محصولات کشاورزی آشنایی کاملی ندارند.
7.  علاوه بر کم توجهی صورت گرفته نسبت به پژوهش‌ها و تجربیات بین‌المللی، در امر تحقیق و توسعه از سوی نهادهای مسئول داخلی نیز ضعیف عمل شده و اغلب، نتایج تحقیقات موجود نیز بخوبی به کشاورزان منتقل و آموزش داده نمی‌شود.

برخی پیشنهادات و راهکارها:

1. مطالعه جامع در خصوص علل به وجود آمدن و مقدار دقیق ضایعات محصولات باغی و زراعی در مراحل مختلف زنجیرة تولید تا مصرف و همچنین ارائه راهکارهای مناسب جهت کـاهش ضایعات مذکور.
2. استفاده از تجربیات بین‌المللی جهت تبدیل باقیمانده‌های گیاهی و زائدات محصولات کشاورزی به فرآورده‌های قابل مصرف در بخش کشاورزی و صنعت.
3. ایجاد نظام یکپارچه برای مدیریت و سیاست‌‌گذاری در حوزه کشاورزی.
4. اجباری نمودن استانداردهای تدوین شده و تأکید بر عملیاتی نمودن نظام جامع کنترل کیفیت.
5. گسترش مجتمع‌های کشت و صنعت و صنایع تبدیلی با تأکید بر دانش فنی و توانایی‌های متقاضیان و توجیه فنی و اقتصادی طرح‌ها.
6. توسعه مراکز توزیع مستقیم و حذف واسطه‌ها.
7. بازنگری در بیمه محصولات کشاورزی.
8. نظر به تاثیر مثبت برگزاری دوره‌های آموزشی در کنترل ضایعات محصولات کشاورزی شایسته است صدور مجوزهای مربوطه و حتی استفاده از تسهیلات دولتی منوط به آموزش های اجباری برای کشاورزان متناسب با نیازهای هر استان گردد.
9. نخستین گام در راه بکارگیری ماشین‌ها و ابزارهای پیشرفته و افزایش درآمد کشاورزان، افزایش مقیاس زمین‌های کشاورزی از راه یکپارچه کردن کشتزارهای کوچک با مشارکت خود روستاییان است.
10. بهره‌گیری از راهبردهای آمایش مناسب سرزمینی: در همین راستا ضروری است طی یک زمان بندی منطقی، پهنه‌بندی الگوی کشت کشور متناسب با ظرفیت‌های تولیدی مناطق تهیه شود.
11. بروزرسانی، تکمیل و یکپارچه‌سازی نظام آماری و منابع اطلاعاتی بخش کشاورزی از طریق شناسایی دقیق وضع موجود اعم از نیروی انسانی، تجهیزات، امکانات، توانمندی‌ها، نیازمندی‌ها، نقاط ضعف و قوت مناطق مختلف و ..
12. فراهم شدن فرصت ارتباط مستقیم بین کارشناسان، کشاورزان و مؤسسات تحقیقاتی و تسریع در انتقال یافته‌های تحقیقاتی به عرصه‌های تولیدی.
13. برگزاری منظم جلسات هم اندیشی بین مسئولین اجرایی، اعضاء کمیته‌های تحقیق و آموزش و تشکل‌های صنفی کشاورزی با هدف شناسایی رفع چالش‌ها، بهبود راهکارها، تعیین اولویت ها و ...
14. افزایش مشارکت تولیدکنندگان در بازاریابی محصولات کشاورزی با تقویت تشکّل‌های تولیدی.
15. استفاده از ظرفیت‌های بورس کالای کشاورزی در زمینه کاهش هزینه معاملات از طریق تمرکز خریداران و فروشندگان در یک محل و فراهم نمودن دسترسی یکسان فعالان بازار به اطلاعات به منظور کشف سطح قیمت رقابتی و شفافیت.
16. حمایت لازم برای جایگزینی کشت‌های پاییزه به ‌جای تابستانه برای محصولات آب‌بر یا جایگزینی محصولات با نیاز آبی کمتر و با در نظر گرفتن اصل امنیت غذایی.
17. بازنگری در تعرفه‌های صادرات و واردات محصولات کشاورزی و جلوگیری از تصمیمات مقطعی و دفعتی برای اینگونه تعرفه‌ها.
18. اصلاح الگوی مصرف جهت بهره‌وری بیشتر: در واقع افزایش بهره‌وری باید به یک فرهنگ عمومی تبدیل شده و تا سر سفره مردم هم هدایت شود.
19. بکارگیری نتایج و تجارب ملی سایر کشورها به منظور طراحی الگویی مناسب برای نظام کشاورزی کشور.
20. کاهش تعدد مراکز تصمیم گیر و دستگاه‌های اجرایی در حوزه کشاورزی با هدف افزایش سرعت پاسخگویی به بهره برداران و تسریع در امور.
21. بکارگیری جدی و توزیع مناسب نیروی تحصیل کرده ماهر در عرصه‌های تولید کشاورزی سراسر کشور.
22. توجه جدی به موضوع انبارداری، بسته‌بندی و صنایع تبدیلی از طریق ارائه آموزش و تسهیلات اعتباری.
23. بررسی فنی و مهندسی و اقدام عملیاتی جهت استفاده‌های نوین از ضایعات کشاورزی و تبدیل اقلام مذکور به محصولات مفید.

با توجه به رشد جمعیت بالا رفتن تقاضا در کشور، محدودشدن منابع آبی و همچنین خشک شدن بخش‌هایی از مراتع و اراضی کشور؛ ضروری است روند علمی شدن کشاورزی با جدیت بیشتری دنبال شود.

یادداشت از سید جواد محمدی فشارکی- مدیر نظارت و بازرسی اصناف استان اصفهان