زخم تخریب در بافت تاریخی مشهد همچنان تازه است/ از رهن سوئیتِ هتل به عنوان «واحد مسکونی» تا خطر آبگرفتگی در حرم رضوی

خبرگزاری برنا - سعیده اسدیان: موضوع بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع) و ماجرای غم انگیز و عبرت آموز ۳۰ ساله‌ای که بر آن رفته، نمونه کامل و جامعی از تبعات، آثار و پیامد‌های اجرای تلقی خاصی از توسعه بوده است.

توسعه ای که به نام زائر و زیارت اما به کام عده ای پیاده نظام دلالی تمام شد تا بافت پیرامون حرم را به نمایشگاه زنده‌ای از انواع ساز و کار‌های فاسد، رویه‌های ناعادلانه و ساختار‌های درهم تنیده از منافع صاحبان قدرت و ثروت تبدیل کند اما توسعه زمانی به معنای حقیقی کلمه معنا خواهد داشت که با حفظ هویت‌های تاریخی و فرهنگی هر منطقه، آبادانی توام با عدالت را به همراه آورده و رعایت حقوق همه اقشار و برخورداری آن‌ها از منافع مادی و معنوی را رسالت اصلی خود بداند.

این در حالی است که در پروژه بافت اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) تملک و انهدام کامل بافت پیرامون حرم، کلیه خانه‌ها، مساجد، حسینیه‌ها و موقوفات، آثار تاریخی و ... و جایگزینی فضایی جدید و کاملاً متفاوت از آنچه در گذشته وجود داشت، در دستور کار قرار گرفت تا جایی که در سال 86 اعتراضات و شکایات مردم و علمای مشهد به گوش رهبر معظم انقلاب رسید و ایشان صراحتاً نگاه انتفاعی به بافت و تملک املاک برای ساخت پاساژ و جابه‌جایی و اخلال در کارکرد مساجد و موقوفات را ممنوع کردند اما مسیر با همان روند قبلی ادامه یافت تا امروز شاهد اثرات منفی آن بر منطقه ثامن و حرم مطهر امام رضا (ع) باشیم.

در همین راستا با محسن اکبرزاده، معاون پژوهشی پژوهشگاه ثامن گفت وگو کردیم تا در خصوص آخرین وضعیت بافت تاریخی مشهد و خطراتی که این محدوده و حریم رضوی را تهدید می کند، بیشتر بدانیم.

منطقه ممنوعه!

وی در گفت وگو با خبرنگار میراث فرهنگی و گردشگری خبرگزاری برنا گفت: آغاز این داستان ریشه در مداخلات پهلوی و تقلیل معابر 20 گانه اطراف حرم به 4 محور اصلی دارد، بحران از اینجا آغاز شد و بعد از انقلاب با طرح های توسعه ای گوناگونی که معروف ترین آن طرح «طاش» بود، به اوج خود رسید. این طرح 30 سال ملاک عمل قرار گرفت و تا جایی پیش رفت که با تملک قهری و به بهانه قرار گرفتن ملک در طرح، مردم را از خانه هایشان بیرون کردند، اما املاک را به سرمایه دارها فروختند.

به مردم گفتند به خاطر امر زیارت و امام رضا (ع) باید این فداکاری را انجام دهید و هرکسی هم انجام نمی داد نمک نشناس بود، با همین ادبیات حدود 80 درصد جمعیت بافت اطراف حرم در بیش از 2 دهه بیرون شدند و به جای آن خانه ها، مجتمع هایی ساخته شد که حریم منظری و ادراکی حرم امام رضا (ع) را با شعار رفاه زائر مخدوش کرد.

وضعیت نامتوازنی که در بیش از سه دهه کمتر از 50 درصد پیشرفت کرده، آن هم نسبت به چیزی که قرار بود ظرف 10 سال تمام شود اما نشد چون بازار دلالی آنقدر چرب و جذاب بوده که ترجیح می دادند طرح هیچ وقت تمام نشود.

وی ادامه داد: هرچند بعد از فشارهای اجتماعی و نامه نگاری به رهبر انقلاب بالاخره طرح «طاش» باطل شد، اما طرح جدید نمی توانست شرایطی که ایجاد شده بود را به رسمیت نشناسد بلکه تنها جلوی افزایش آن را گرفت، یعنی مجوز 6 طبقه ای دیگر 20 طبقه نشد و مهم ترین کاری که کرد فریز را از املاک مردم برداشت تا بتوانند به راحتی خانه شان را معامله یا تعمیر کنند یا حتی برای ساخت مجدد از شهرداری مجوز بگیرند، هرچند که متأسفانه بدنه شهرداری همچنان همراهی نمی کند.

حالا این سوالی که از ارکان شهرداری ثامن مطرح می شود این است که کارفرمای واقعی شما چه کسی است که حتی وقتی شهردار منطقه تان هم دستور می دهد، قانون و طرح تفصیلی هم می گویند باید انجام دهید و غیر از این جرم انگاری می شود، باز هم می توانید سرپیچی کنید!

این حد از غیرعادی بودن در این منطقه نیاز به ورود دستگاه های نظارتی دارد، منطقه ثامن تنها منطقه در مشهد است که نظام مهندسی حق ورود به آن را ندارد، چرا باید این منطقه پاکت سربسته بماند؟

«اعیانی سازی» با چاشنی تملک قهری

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد در ادامه گفت: پس از ابطال طرح «طاش»، طرح جدیدی از سوی شورای عالی معماری و شهرسازی با هدف رسیدگی به وضعیت بافت تاریخی اطراف حرم و تحت عنوان طرح «حریم رضوی» روی کار آمد، ما در این طرح تمام تلاش خود را کردیم تا وظیفه سازمانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را که انجام نشده بود، به سرانجام برسانیم و در همین راستا توانستیم از بین 7 هزار پلاک، 200 پلاک واجد ارزش را شناسایی کنیم.

منتها ما این پلاک ها را برای ثبت نبردیم بلکه به آنها به اسم کاربری ویژه، امتیاز توسعه دادیم تا هیچ خانه تاریخی ای تخریب نشود بلکه به همان شکل بماند، اگر خانه حفظ شود امتیازات توسعه ای آن به پلاک های دیگر هم منتقل می شود مثل تراکم تشویقی یا کاربری هایی که جاذب سرمایه بیشتری است، به همین جهت هم الان تقاضایی در اطراف حرم امام رضا (ع) وجود دارد که خانه های دارای کاربری ویژه را خریداری کنند، یعنی سرمایه گذار مشتاق شده تا از امتیازات این کاربری ویژه استفاده کند.

اکبرزاده تصریح کرد: مسأله بافت های فرسوده سوژه ای اقتصادی با عنوان «اعیانی سازی» است که دنیا با آن سر و کار دارد، دولت ها معمولاً در مواجه با این سوژه به سه شکل رفتار می کنند. یا دولت های قاهری هستند که پول و قدرت سیاسی دارند و معتقدند این یک مشکل است که می توانند با تراش از کف آن را به کل از سر راه خود بردارند، به همین جهت افراد راضی یا ناراضی را از آنجا بلند کرده و منطقه را تبدیل به یک میدان بزرگ یا عرصه های عمومی و خدماتی می کنند، مثل برازیلیا.

شکل رفتاری دوم مشارکتی است، یعنی می گویند فلانی ساختمان تو فرسوده است، من ساختمان تو را با سایر پلاک ها تجمیع می کنم و به تو یک آپارتمان 100 متری می دهم، در این شکل گسترش افقی در یک ساختار عمودی جمع می شود و شاهد یک اعیانی سازی مشارکتی خواهیم بود که ما نمونه موفق آن را در ایران کم داریم، حتی تهران در طرح نواب هم این فرصت را از دست داد.

وی ادامه داد: در شکل سوم می گویند این منطقه ارزشمند است، خانواده ای که در این منطقه ساکن هستی از اینجا بلند شو من اینجا را برای خودم می خواهم، کار از تملک نانوایی ها شروع می شود، شبکه زیرساخت را هدف قرار می دهند، به سرعت چند پلاک را داخل محدوده می گیرند و می گویند اینجا فضای سبز است، صبح تا شب با دستگاه آبیاری پای خانه آب می بندند، خانه از سه طرف نم می کشد، صاحبخانه می خواهد وارد فاز تعمیرات شود می گویند خانه ات فریز شده و اجازه تعمیرات نداری، یا می توانی به آن مبلغی که ما می گوییم بفروشی یا ما با تملک قهری تو را به حاشیه شهر می رانیم. این ها پروسه ای است که ما در جریان تملک قهری خانه های اطراف حرم در راستای اجرای طرح «طاش» شاهد آن بودیم.

44 درصد واحدهای تجاری احداثی در اطراف حرم امام رضا (ع) خالی هستند

این معمار و شهرساز گفت: در طرح «طاش» مردم آواره شدند تا حدود 490 پروژه بزرگ مقیاس در اطراف حرم ساخته شود، اما طی این سال ها تنها حدود 140 پروژه به نتیجه رسیده یا گود برداری شده که تقریباً یک سوم هدف اصلی شان بوده است، بر اساس آماری که تا سال 98 دارم، 44 درصد واحدهای تجاری احداثی خالی هستند، مغازه های بافت اطراف حرم حتی کاربری انبار هم ندارند، نزدیک 48 هزار نفر را بیرون و از مالک به مستاجر تبدیل کردید که یک عالمه فضای بی مشتری تولید شود؟

بیش از 70 درصد زائران حرم امام رضا (ع) برای سه دهک پایین جامعه هستند، آن وقت چطور تصور کردید که اطراف حرم امام رضا (ع) چوب اسکی بفروشید؟  بر اساس گزارش جامعه هتلداران در شلوغ ترین ایام سال سطح اشغال هتل های اطراف حرم امام رضا به 58 درصد می رسد، برای اینکه این ها همه برای 3 دهک بالای جامعه ساخته شده، حتی در طرح قبلی مسافرخانه هم دیده نشده بود، فقط باید هتل می ساختند!

خطر آبگرفتگی حرم امام رضا (ع) جدی است

وی افزود: ما طی یکسال فقط 50 روز شلوغ در مشهد داریم، هتل یه عملکرد فریز شده است و نمی تواند کارایی دیگری در طول سال داشته باشد، اضافه کردن هتل در اطراف حرم امام رضا (ع) یک خودکشی اقتصادی بوده که ضربه های اکولوژیک داشته است. هتل ساخته اند و برای جذاب شدن آن و گرفتن 5 ستاره کامل، استخر هم زده اند، اما هزینه موتورخانه و نگهداری گران است، آبچرخانی و تسویه آب را کامل انجام نمی دهند ولی خالی می کنند درون چاه، حالا تعداد هتل های اطراف حرم را با حجم آبی که داخل چاه سرازیر می شود، در نظر بگیرید. آب پایین می رود و در سطوح سنگی کاسه شکل زیر حرم جمع می شود.

نتیجه چیست؟ پدیده روان گرایی ایجاد شده، فشار اسمُزی آب پایین زده و دو سال پیش که ما برای کارهای مرمتی به حرم امام رضا (ع) مراجعه کردیم، دیدیم که تا ارتفاع بیش از 6 متر گنبدخانه گوهرشاد نم کشیده و وقتی یک تکه گچ را کندیم دیدیم مرطوب است و بوی فاضلاب می دهد.

معاون پژوهشی پژوهشگاه ثامن تأکید کرد: ساختن ساختمان های بلندمرتبه پشت سر هم باعث می شود پی آن ها به سطح آب زیرزمینی فشار وارد کند، حرم رضوی در کف کاسه دشت مشهد قرار گرفته، فارغ از هتل ها، کوه های اطراف یعنی بینالود و هزارمسجد آب را کف این دشت جاری می کنند، این آب ها در کاسه حرم جمع می شوند و همین تراز آب زیرزمینی را در حرم بالا آورده است. یعنی از سه طریق عدم دفع درست فاضلاب، استخرهای زیاد و فشار شمع پی های ساختمان های بلند مرتبه، در حال غرق کردن حرم هستیم.

بحران فرونشست در منطقه ثامن

وی گفت: آستان قدس رضوی به صورت مدام در حال هزینه کردهای عمرانی است، کانال کشی و زه کشی کرده و ما مرتب پول موقوفه امام رضا (ع) را خرج می کنیم تا حرم پایین نرود. در گزارش طرح تفصیلی منعکس شده که شهرداری ثامن روزانه در حال پرداخت دیه است، دیه ناشی از فرونشست و افتادن آدم ها در چاله ها، منطقه ثامن دچار بحران است و همه خانه های یک طبقه ای که باقی مانده اند، تحت تاثیر خطر لیکوفکشن (روان گرایی) ساختمان های بزرگتر هستند.

ساختمان های بلندمرتبه از طریق سایه اندازی غیر عادی و حذف دسترسی به خورشید، به طرق مختلف حق زیست محیطی مردم را تحت تأثیر قرار داده اند، در محوری که دید به آفتاب داشته هتل چند طبقه ساختند تا امروز خانه ها در زمستان از برف در امان نباشند و در تابستان با کوران باد وحشتناک مواجه شوند، بحث فرونشست در اطراف حرم جدی است و شهرداری و آستان قدس مدام با آن درگیری دارند. 

اکبرزاده خاطرنشان کرد: بافتی که منطق وجودی اش برای سرویس دهی به زائر بوده حذف و اقتصاد تورم ساختمان جای آن را گرفته، این در حالی است که شاید خانه های تاریخی در بافت های شیراز ، مشهد، اصفهان و ... صد و خرده ای ساله باشند اما خود بافت بیش از هفتصد سال قدمت دارد اما به صورت مصنوعی آن را فرسوده کرده اند، بعد می گویند فرسوده است، خب فرسوده اش کرده اید!

کاری کرده اید که ارزان بماند تا ارزان بخرید که فاصله تا فروش برایتان سود بیشتری داشته باشد، این گروگان گیری است و ما در اینجا زیارت را گروگان گرفته ایم، ای کاش دادگستری های ما در ماجرای تملک قهری به درستی عمل می کردند، آنها حکم تخریب صادر می کنند، پول را می گیرند و به حساب افراد واریز می کنند بدون اینکه از دستگاه متقاضی تخریب بخواهند که آیین نامه اجرایی تملک قهری را اجرا کند.

استقبال بازاری ها از رهن سوئیتِ هتل های اطراف حرم رضوی 

وی در پایان گفت: ما در مشهد با هتل هایی سر و کار داریم که عمدتاً خالی هستند چون از گران شدن ساختمان سود می کنند، اطراف حرم هتل برای فروش وجود دارد، وقتی می فروشند یعنی از هتل پول در نمی آید، همین دو سال پیش سوئیت های طبقه بالای یکی از هتل های نزدیک حرم را به عنوان آپارتمان رهن داده بودند، خیلی از بازاری هایی هم که نزدیک حرم مغازه دارند آنجا را رهن کردند، این یعنی منطقه تقاضای سکونت دارد.

انتهای پیام/