اصل جریان غدیر ریشه در "عالم ذر" دارد

به گزارش برنا؛  جریان غدیر مهم‌ترین جریان معرفتی دین اسلام است و به تعبیری، هویت شیعه ریشه در غدیر دارد؛ در این روز بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله به بیان فضائل قرآنی امیر مؤمنان علیه‌السلام و اهل بیت وحی علیهم‌السلام می‌پردازد و بعد درباره پایبندی به ولایت این انوار مقدس  رسماً  از مسلمانان عهد و میثاق می‌گیرد؛ از این جهت تعبیر " رسماً " اطلاق می‌شود که مدت‌ها قبل از جریان  غدیر، رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها نسبت به خلافت پس از خویش در خاندان عترت تأکید داشتند و در این روز با حکم خداوند، به صورت رسمی همگان باید تحت ولایت آن بزرگواران قرار می‌گرفتند.

اما این عهد و میثاقی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از مسلمانان گرفتند، علاوه بر اینکه سبقه در طول رسالت آن حضرت داشت، ریشه در "عالم ذر" هم دارد که در ادامه به این موضوع پرداخته می‌شود.

از اولین و مشهورترین استنادات قرآنی و روایی عالم ذر، آیه 172 سوره اعراف است. در این آیه می‌خوانیم « وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی‌ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‌ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلین ‌»؛ یعنی «و هنگامى را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریّه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه گرفت که آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: «چرا، گواهى دادیم» تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم.»

طبق استنادات حدیثی، این آیه مربوط به «عالم» ذر است که از عبارت « ذُرِّیَّتَهُمْ » گرفته شده است. در «عالم ذر» تمام انسان‌هایی که قرار بوده تا روز قیامت به دنیا بیایند، به صورت «ذرّه» و به تعبیر بعضی از روایات به شکل مورچه از پشت آدم علیه‌السلام ظاهر شدند و از آنها عهد و میثاق گرفته شد. امام صادق علیه‌السلام در روایتی ذیل آیه فرمود « خداوند از پشت آدم ذریه او را تا قیامت بیرون آورد؛ آنها نیز مانند ذره خارج شدند و نسبت به خود شناخت یافتند. اگر اینچنین نبود، احدی پروردگارش را نمی‌شناخت؛ سپس خداوند فرمود آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند بله؛ (بعد فرمود) این محمد رسولم و علی، امیر مؤمنان و خلیفه‌ام و امین من است ؛ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ نَفْسَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّهُ ثُمَّ قَالَ‌  أَ لَسْتُ‌ بِرَبِّکُمْ‌ قالُوا بَلى‌  وَ إِنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ خَلِیفَتِی وَ أَمِینِی.» (الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌2، ص8)

طبق این روایت در اصول کافی،‌ یکی از حکمت‌های عالم ذر،‌ معرفت نسبت به پروردگار در دنیا بود؛ سپس امام صادق علیه‌السلام فرمود بعد از معرفت پروردگار، نسبت به ربوبیت خود، رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و امارت امیر مؤمنان عهد و میثاق گرفت. از این جهت است که انسان‌ها که پا به دنیا می‌گذارند، به صورت ذاتی یا فطری تمایل به پرستش معبود و یا رفتن  تحت لوای رهبران الهی  و نیز حرف‌شنوی از آنها و یا به تعبیری، تسلیم شدن و سرسپردگی نسبت به این رهبران الهی را دارند،‌ هرچند ابلیس در طول زمان از این حس فطری سوءاستفاده کرد و اقوامی را به‌سوی بت‌پرستی و رفتن زیر بیرق رهبران ناحق و مستبد سوق داد. 

نکته دیگری که در احادیث عالم ذر یا عالم میثاق وجود دارد،‌ دریافت عهد و میثاق خاص  از انبیاء و رسولان به ویژه اولوا العزم از رسولان است که به تعبیر قرآن، میثاق غلیظ نام دارد.  خداوند در آیه 7 سوره احزاب می‌فرماید « وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ میثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهیمَ وَ مُوسى‌ وَ عیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ میثاقاً غَلیظاً »؛ یعنی «و [یاد کن‌] هنگامى را که از پیامبران پیمان گرفتیم، و از تو و از نوح و ابراهیم و موسى‌ و عیسى‌ پسر مریم، و از [همه‌] آنان پیمانى استوار گرفتیم».  امام باقر علیه‌السلام ضمن روایتی فرمود «... آنگاه خداوند از انبیاء میثاق گرفته، فرمود: «آیا من پروردگار شما نیستم؟  أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ » سپس خداوند فرمود: «آیا محمد (ص) پیامبر من و علی، امیر مؤمنان نیست؟» همه آنها پذیرفتند. «بر همین اساس نبوت آنها تثبیت شد؛  فَثَبَتَتْ لَهُمُ النُّبُوَّة ».

حضرت در ادامه فرمود: «خداوند به انبیاء فرمود: «و همانا توسط مهدی دینم را نصرت می‎کنم و توسط او حکومتم را غلبه می‌دهم؛  وَ إِنَّ الْمَهْدِیَّ أَنْتَصِرُ بِهِ لِدِینِی وَ أُظْهِرُ بِهِ دَوْلَتِی ‌». (بصائر الدرجات، ج‌1، ص70) سپس از ایشان عهد و میثاق گرفت تا اهل عترت را در این راستا یاری دهند. امام صادق علیه‌السلام در روایتی دیگر فرمود «اول کسی که در گفتن «بله» سبقت گرفت،‌ محمد صلی الله علیه و آله بود و این امر به خاطر قرب آن حضرت نسبت به سایر خلایق به خداوند بود. و در جایی دیگر فرمود «اول کسی که چیزی که خداوند عز و جل از انبیاء میثاق گرفت، ربوبیت و بعد  بود و بعد اشاره به ابتدای همان آیه 7 احزاب کرد و فرمود « وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ میثاقَهُمْ » و بعد فرمود آنها مأمور به ایمان نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و نصرت نسبت به امیر مؤمنان علیه‌السلام شدند. 

اینها بخش اندکی از روایات ما درباره عهد و میثاق خلایق و رسولان در عالم ذر نسبت به ربوبیت خداوند و اهل بیت وحی بود. نتیجه آنکه روز غدیر که طبق روایات، «روز میثاق اخذ شده» (یوم المیثاق المأخوذ) یا «روز عهد» (یوم العهد المعهود) نام دارد،‌ نه قرابت بلکه اتصالی وثیق با مفاد عالم ذر دارد و پیامبر صلی الله علیه و آله یادآور این عهد شدند.