آیین محرم در شهر دارالمومنین/ از زنگ حیدری تا ترکیب بند محتشم کاشانی

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ ماه محرم که از راه می‌رسد کوچه خیابان‌های تمامی شهر‌های کشور از نوای عزاداری برای سید و سالار شهیدان پُر می‌شود؛ کاشان به عنوان دارالمومنین ایران و مهد تمدن و فرهنگ هنر فاخر ایرانی همه ساله در این ایام حال و هوایی عجیب و رنگ و بویی عاشورایی به خود می‌گیرد. 

در کوچه پس کوچه‌های این شهر هر گروه با برپایی مراسمی، چون آیین تشرف به مسلک سقایی، توغ‌برداری، پنجره‌برداری، حمل شش گوشه، چاووشی‌خوانی، نخل‌گردانی، تعزیه شهر مشکات و آیین ترکیب‌بند محتشم کاشانی و... که از آیین‌های ثبت شده در فهرست میراث ناملموس این شهر است شیوه‌ای از ابراز ارادت خودش را به سرور و سالار شهیدان نشان می‌دهند.

نوید آغاز ماه محرم با نوایِ «نقاره زنی»

نقاره‌زنی یکی از آیین‌های روز عاشورا است که در بامداد ۱۰محرم بر بالای گنبد حسینیه داخل روستا‌ها آغاز می‌شود. به نحوی که این مراسم آغاز آیین‌های روز عاشورا را خبر می‌دهد.

«چاووش عزا» نخستین دسته وارد شده به بازار کاشان

چاووش‌خوانی در کاشان آیین دیرینه‌ای است. چاووش‌خوان از پیرغلامان حسینی یا ریش سفیدان است که در بازار قدیمی کاشان اشعاری را در ثنای امام حسین (ع) و اهل بیتش می‌خواند. با این شرایط صدای دلنشین و آواز خوش چاووش خوان در دیگران اثر می‌گذارد و بدن‌ها به لرزه در می‌افتد و اشک‌ها نیز از دیدگان جاری می‌شود. بنا بر سنتی دیرینه تقریبا تمام دسته‌های عزادار بر اساس نوبت از پیش تعیین شده در یکی از روز‌های دهه اول ماه محرم با تشریفات و برنامه ریزی پیشین به بازار شهر رفته و به عزاداری می‌پردازند به نحوی که ورود دسته‌ها به بازار از سمت دروازه دولت و بازار مسگر‌ها و نیز پا نخل و بازار گذر نو است که پس از طی کردن بازار و بازارچه‌ها در تیمچه امین الدوله که در مرکز بازار واقع است مراسم را ختم می‌کنند. این دسته در آخرین روز ذی‌الحجه یعنی یک روز قبل از شروع ماه محرم به بازار شهر می‌آید و مردم را از رسیدن ماه محرم مطلع ساخته و کسبه‌ها و بازار را نیز برای استقبال از هیات و دستجات عزادار آماده می‌کند و اکثر اعضا این دسته نیز مداحان اهل بیت (ع) هستند.
قدمت این رسم کهن به زمان صفوی بازمی‌گردد و کاشانی‌ها در تلاش هستند تا چاووش‌خوانی که آئینی فرهنگی ـ مذهبی است و ایثار و آزادگی حسینی را در خاطر همگان زنده می‌کند، بین نسل جوان احیا کنند. آیین چاووش‌خوانی عزای امام حسین (ع) سال ۱۴۰۰ در فهرست میراث معنوی این شهر ثبت شده است.

«سقاها» میراث‌داران اهل فتوت‌

سقا‌ها که میراث‌داران اهل فتوت‌اند از آنجا که مشکی به دوش و جام یا جام‌هایی در دست داشتند و لوازم مختلف سقایی را بر خود آویخته بودند؛ طبعا نمی‌توانستند سینه یا زنجیر بزنند بنابراین صرفا به خوانش نوحه بسنده می‌کردند بعد‌ها دسته‌های سقایی پراکنده شدند و سوز و ساز شعر‌ها و آهنگ‌هایشان خواهان‌های زیادی پیدا کرد و با بسط شعر و سبک‌های آوازی، جلوه‌هایی شنیدنی و متنوع از نوا‌ها و نغمه‌های عاشورایی را در دستگا‌های اصیل موسیقی از جمله دشتی، ابوعطا، شور، شوشتری، افشاری، همایون و… پدیدار ساخت.

بعضی از سقایان، سقایی را به یاد سقا دشت کربلا حضرت عباس (ع) انجام می‌دهند. همچنین سقایی را مطابق منابع دینی دارای ثوابی زیاد می‎دانند که در سیره ائمه نیز روایت شده است. پیشتر‌ها علاوه بر دسته‌های سقایی، سقایان پیشاپیش هیات هم حرکت می‌کردند. احداث سقاخانه‌ها برای آب‌رسانی به مردم و عزاداران در پیوند با سقایی و مکمل حرکت سقایان بوده است. سقایی از آن دسته از آیین‌هایی است که در گذر زمان تغییراتی در ماهیت و کارکرد پیدا کرده است. از مجموع مشک، جام، لنگ، کمر بند، شال، لچک، کشکول و... تنها نوحه خوانی‌اش برای سقا‌های امروز حفظ شده است.

از مهمترین دسته سقا‌هایی که در کاشان هستند می‌توان: هیات سقایی هدایتی (خ امام پشت درمانگاه گلابچی)، هیات سقایی ضیغم «استاد ابراهیم» (محله طاهر و‌منصور)، هیات سقایی گذر حاجی (محله دروازه فین)، هیات سقایی حاجی علی حمامی (محسنی‌ها) و (محله باغچه شاهی)، هیات سقایی استاد علی آقا سقا (محله درب حوض) را نام برد.

در محله‌های پنج گانه نوش آباد هم در منازل و تکایا سقایی می‌خوانند که پرشورترین و متنو‌ع‌ترین سبک‌ها در مرکز هیات حسینی خوانده می‌شود. در آران در محله درب مسجد قاضی و در بیدگل در محله درب مختص آباد هیات‌های سقایی مستقر هستند. در نیاسر در محله درب کوشک و قمصر و بعضی شهر‌ها و روستا‌های دیگر منطقه فرهنگی کاشان هم سقایی رواج دارد.

اشعار سقاها...

سقا‌های هیات حسینی نوش‌آباد سبک‌های بسیار متنوعی می‌خوانند و با جمعیت پر شمار در چهار دسته (دو دسته اوسا و دو دسته شاگرد) همنوایی دارند. اشعار سقایی محدود به شاعرانی خاص نیست، اما در منطقه فرهنگی کاشان بیشتر اشعار شاعران متاخر مانند غلام رضا نوایی کاشانی، شرمی کاشانی، خباز، حسان، اسماعیل قناد، فراهی کاشانی، سروری، عشاق، سید حسین معتمدی و... را می‌خوانند. یکی از نوحه‌های سقایی: «ای اهل عزا ماه محرم شده نزدیک ایام غم و‌محنت و ماتم شده نزدیک» است.

در مقابل عزادارن محله بیدگل مقید هستند صرفا شعر‌های شاعر مخلص محله خودشان مرحوم استاد فرج الله واصف بیدگلی را بخوانند. «حجه الاسلام سید حسین معتمدی» صاحب کتاب هفت جلدی عزاداری سنتی شیعیان در خاطراتش تعریف می‌کند که در حدود سال‌های ۱۳۳۰ پدرش «حاج سید مهدی» که عاشق نوحه خوانی و سقایی و عزاداری بوده از قمصر به بیدگل می‌آمده و نوحه‌های نوسروده «استاد فرج الله واصف» را فرا می‌گرفته و به قمصر می‌برده است تا خودش و سید حسین نوجوان آنها را بخوانند. 

آیین ترکیب بند محتشم کاشانی

محتشم کاشانی از مفاخر و شاعران نامدار آیینی لقب شمس الشعرای کاشانی در دوره صفویه است که مرثیه ترکیب بند عاشورایی و مشهور این شاعر بلندآوازه «باز این چه شورش است...»، در نخستین روز محرم توسط عزادارن خوانده می‌شود. این اشعار علاوه بر خوانده‌شدن توسط مداحان و سخنرانان، بر روی کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های حسینیه‌ها و ظروف آب و غذا، استکان و نعلبکی چای و ... نگاشته می‌شوند. این آیین سال ۱۳۹۷ در فهرست میراث ناملموس ثبت شده است.

وداع خوانی‌

می‌توان گفت وداع خوانی از سوزناک‌ترین قسمت‌های یک تعزیه به شمار می‌رود. وداع خوانی را جدای از تعزیه بصورت گروه‌خوانی نیز می‌خوانند در وداع خوانی یک نفر می‌خواند و یک نفر جواب می‌دهد و گروه شاه بیت را تکرار می‌کنند. وداع‌خوانی در آواز شوشتری اجرا می‌شود.

بحر طویل‌خوانی

بحر طویل‌خوانی نوعی از صنعت شعری است که در محرم عموما و در تعزیه خصوصا اجرا می‌شود. بحر طویل‌خوانی در تعزیه به فراخور صحنه و در دستگاه موسیقیایی که مجری در آن هنگام اجرا می‌کنند خوانده می‌شود به عنوان مثال در تعزیه حضرت عباس (ع) در تقابل شمر و حضرت عباس (ع) بحر طویل در مایه شور یا ماهور اجرا می‌شود.

زنگ حیدری

آیین کهن زنگ حیدری نیز نوعی آرایه ادبی به حساب می‌آید. در آیین زنگ حیدری در نوش آباد (متأسفانه حدود نیم قرن است که دیگر اجرا نمی‌شود) زنگ کهنی را به پای منبر مسجدی می‌بسته‌اند و سقا خان‌ها پای زنگ می‌نشستند و به اشعار خواننده زنگ حیدری گوش فرا می‌دادند. زنگ حیدری منقوش و متبرک به آیات قرآنی است که صدایی بس دلنشین دارد شخصی که از معتمدین و مسن‌ترین افراد جامعه می‌باشد مسئول زدن زنگ است. او بالای منبر رفته و با خواندن اشعاری خاص در پایان هر دو بیت یک بار به زنگ ضربه‌زده و صدای آن را به گوش مستمعین می‌رسانده است. از آرزو‌های پای منبر نشینان این است که روزی به زنگ دست بزنند. تقدس زنگ به واسطه آیاتی که بر آن منقوش بوده بسیار بالا و نزد مردم محترم است. زنگ حیدری در دستگاه دشتی که نوعی آواز است خوانده می‌شود که برای همگان قابل تشخیص و درک است.

انتهای پیام/