تاریخچه سکونت در منطقه هیرکانی

فریبا بابایی، سرپرست پایگاه میراث جهانی هیرکانی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان گیلان در یادداشتی نوشت: جنگل‌های هیرکانی دومین میراث طبیعی و تنها میراث ملموس فرامرزی ایران و مشترک با جمهوری آذربایجان است. این اثر طبیعی با پیشینه تکامل چند میلیون ساله، در تاریخ ۱۹ تیرماه سال ۱۳۹۸ برابر با ۱۰ جولای ۲۰۱۹، در چهل و سومین گردهمایی جهانی یونسکو در کشور آذربایجان، باکو، به عنوان دومین میراث طبیعی ایران، براساس معیار ۹، به شماره ۱۵۸۴، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

در چهل و پنجمین گردهمایی جهانی یونسکو در سال ۱۴۰۲ در کشور عربستان نیز بخشی از جنگل‌های هیرکانی در جمهوری آذربایجان به این اثر ارزشمند الحاق شد تا جنگل های هیرکانی به تنها میراث ملموس فرامرزی ایران و مشترک با جمهوری آذربایجان تبدیل شود. 

این میراث ارزشمند علاوه بر ویژگی‌های منحصر بفرد طبیعی که آن را در سطح جهانی شاخص می‌کند، دارای تاریخچه باستانی منحصر به‌فردی است. منطقه هیرکانی میان دو مانع اصلی جغرافیایی - کوه‌های البرز در جنوب و دریای کاسپین در شمال - قرار گرفته است. در طول آخرین عصر یخبندان این منطقه به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی دارای اقلیم گرم و مرطوب بوده است؛ به طوری‌که فقط قله‌های بسیار بلند آن تحت تاثیر یخبندان قرار گرفته است. شرایط اقلیمی نسبتاً پایدار، جنگل‌های معتدله وسیع و سرسبز، فراوانی و تنوع جانوران و گیاهان و منابع آبی، همگی این منطقه را به جایگاهی جذاب و پناهگاهی امن برای سکونت انسان تبدیل کردند. بنابراین این منطقه یکی از دالان‌های اصلی پراکندگی انسان های نخستین به شمار می‌رود. 

از نظر بسیاری از باستان شناسان، سکونت در حاشیه دریا همیشه برای انسان مهم بوده است و این اهمیت برای انسان شکارورز و گردآورنده نخستین و از زمان منقرض شدن حیوانات درشت جثه، بیشتر شده و با بالا آمدن آب دریاهای آزاد از حدود ۷۰۰۰ سال قبل، توجه به مناطق ساحلی نیز بیشتر شده است. با این‌حال بسیاری از محوطه‌های باستانی در فاصله زیادی از خط ساحلی بدست آمده است که دلایل مختلفی برای این امر می‌توان ذکر کرد از جمله نوسانات بسیار آب دریای کاسپین، وجود زمین‌های باتلاقی که مناسب برای سکونت انسان دوره پارینه سنگی نبودند، جنگل‌های انبوه و چند اشکوبه که باعث می‌شد میزان دریافت نور در کف جنگل به حداقل میزان ممکن برسد، با این وجود در محوطه‌های روباز و پناهگاه‌های سنگی و غارهایی که امروزه به دور از خط ساحلی و مرز جلگه و ارتفاعات جنگلی یا اکوتون قرار دارند، شواهد سکونت فراوانی از انسان دوران پارینه سنگی به دست آمده است، که از آن جمله می‌توان به غار دربند رشی با سابقه سکونت ۲۳۰ هزار ساله اشاره کرد. 

بررسی منشأ ژنتیکی جوامع انسانی با استفاده از ژنوم میتوکندریایی نیز حاکی از این است که کماکان بدنه ژنتیکی مردمان حاشیه جنوبی دریای کاسپین به عنوان واحدی مستقل از آسیای مرکزی و دیگر مناطق همجوار باقی مانده است، اقوام باستانی بسیاری در کناره‌های جنوبی دریای کاسپین حضور داشتند که از آن جمله باید به آماردها، گِل‌ها، کادوسیان (در گیلان امروزی)، تپوریها در مناطق کوهستانی (مازندران امروزی) و وِرکان‌ها (در گلستان امروزی) اشاره کرد، که از بومیان این منطقه به شمار می‌رفتند. تمدن پیشرفته مارلیک از بقایای مردمان باستانی ساکن کرانه جنوبی دریای کاسپین در استان گیلان است. 

نام هیرکان از نام قدیم گرگان به معنی سرزمین گرگ‌ها برگرفته شده است؛ قدیمی‌ترین نقشه‌های باقی مانده از این دوران مربوط به دوره ماد The Medes (۶۷۸ ق.م. تا حدود ۵۴۹ ق.م.) است. هیرکانی در زمان پادشاهی کوروش کبیر (۵۵۹-۵۳۰) یا کمبوجیه (۵۳۰-۵۲۲) بخشی از امپراتوری هخامنشیان شد. پارسیان آن را یکی از «سرزمین‌ها و ممالک نیکویی» می‌دانستند که خدای برترشان اهورامزدا شخصاً آن را آفریده بود. از فتح هیرکانی گزارشی در دست نیست، اما از کتیبه بیستون می‌دانیم که تا سال ۵۲۲ جز قلمرو پارسی بوده است.

سربازان هیرکانی بخشی از ارتش بزرگی بودند که پادشاه خشایارشا (۴۸۶-۴۶۵) در سال ۴۸۰ قبل از میلاد علیه یونانیان فرماندهی کرد. در این زمان گروه از سربازان هیرکانی از دره های کایکوس و هرموس (در آسیای صغیر) محافظت می‌کردند.

 در دوره امپراطوری پارس، دیواری برای دفاع از هیرکانی در برابر عشایر دشت های آسیای مرکزی ساخته شده است. خرابه‌های دیوار شمال رودخانه گرگان که امروزه در این منطقه وجود دارد و «دیوار اسکندر» نامیده می‌شود، بعدها جایگزین این اثر دفاعی دوره پارس شده‌است.

با حمله اسکندر پادشاه مقدونی (۳۳۶-۳۲۳) به آسیا، هیرکانی بخشی از قلمرو امپراطوری جدید سلوکیان شد. از هیرکانیایی‌ها در جریان نبرد گوگاملا (اول اکتبر ۳۳۱) نام برده شده است، و در اوت ۳۲۹، زمانی که آخرین پادشاه ایرانی، داریوش سوم کودومانوس، درگذشت، بسیاری از اشراف ایرانی به هیرکانی گریختند و در آنجا تسلیم اسکندر (a.o. Artabazus) شدند.

از نظر اشکانیان -با نام جدید پرنی - هیرکانی بخش مهمی از امپراطوری بود که بین قلمروهای اشکانی آن‌ها و سرزمین مادری شان در استپ قرار داشت و شاهان اشکانی از یک شهر هیرکانی به عنوان اقامتگاه تابستانی خود استفاده می‌کردند. 

سابقه طولانی سکونت در منطقه هیرکانی تاثیر زیادی بر پوشش گیاهی آن گذاشته است با این وجود بخش‌های وسیعی از این جنگل‌ها تا آغاز سده نوزدهم دست نخورده باقی ماند. از این سده تخریب و صنعتی شدن شدت بیشتری یافت به شکلی که امروز تنها کمی بیش از یک میلیون هکتار از این میراث طبیعی ارزشمند باقی مانده است. همچنان تهدیدات بسیاری در کمین جنگل‌های هیرکانی است که امید است با افزایش سطح آگاهی و بکار بردن روش‌های مدیریتی و حفاظتی موثر از تخریب بیشتر آن جلوگیری شود.

انتهای پیام/