شیرینسازی؛ راهکار جهانی برای حل ناترازی آب/فعالیت تنها ۵ خط آب شیرین کن در کشور
زهرا رجایی ــ ایران طی دهههای اخیر با بحران فزاینده «ناترازی منابع آب» دستبهگریبان بوده است؛ بحرانی که براساس آمار رسمی، ناشی از مصرف سالانه بیش از ۹۱ درصد منابع آبی تجدیدپذیر کشور است. میزان منابع تجدیدپذیر سالانه ایران بین ۹۰ تا ۱۰۳ میلیارد مترمکعب برآورد میشود، در حالی که مصرف فعلی، عملاً برابر با تمام این حجم است.
ریشه اصلی این ناترازی در برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی نهفته است؛ روندی که آبخوانها را به آستانه فروپاشی کشانده. پیشبینیها حاکی است تا سال ۱۴۴۰ هجری شمسی (۲۰۶۱ میلادی)، بیش از ۱۱۸ آبخوان کشور بهطور کامل از کار میافتند و حدود ۱۸.۵ میلیون نفر بهدلیل کمبود آب شرب در معرض تهدید قرار میگیرند.
ایران اکنون در فهرست ۱۰ کشور آسیبپذیر جهان در حوزه تنش آبی قرار دارد. منابع بینالمللی از ناترازی سالانهای بالغبر ۳۰ میلیارد مترمکعب در برداشت از سفرههای زیرزمینی خبر میدهند. همچنین، سرانه آب تجدیدپذیر کشور که در دهه ۱۹۵۰ حدود ۱۵۰۰ مترمکعب بود، تا سال ۲۰۲۵ به کمتر از ۵۰۰ مترمکعب کاهش مییابد.
این ناترازی صرفاً یک بحران زیستمحیطی نیست، بلکه تهدیدی فراگیر برای امنیت غذایی، ثبات اجتماعی، توسعه صنعتی و جایگاه راهبردی کشور بهشمار میآید. ایران امروز با نوعی «محاصره سبز» مواجه است؛ شرایطی که تنها با سیاستگذاری دقیق، مدیریت یکپارچه منابع و بهرهگیری از فناوریهای نوین قابل مهار خواهد بود.
افزایش پنج تا ششبرابری ظرفیت آبشیرینکنها در برنامه هفتم توسعه
عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب کشور، در گفتوگو با خبرنگار برنا گفت: ایران قصد دارد از ظرفیت آبشیرینکنها بهصورت گسترده بهرهبرداری کند و این موضوع در برنامه هفتم توسعه به یک الزام تبدیل شده است.
وی افزود: هماکنون پنج خط آبشیرینکن فعال است و نسبت به گذشته رشد پنج تا ششبرابری در این حوزه رخ داده است.
بزرگزاده درباره هزینهها توضیح داد: در مناطق ساحلی، قیمت آب شیرینشده بسته به ظرفیت واحد، گاهی تا ۵۵ سنت به ازای هر مترمکعب است. اما اگر بخواهیم این آب را به مناطق دورتر منتقل کنیم، هزینهها افزایش مییابد و قیمت آب ممکن است به دو، سه یا چهار یورو و حتی بالاتر برسد.
دلایل زمینهساز ناترازی و اهمیت استفاده از آبشیرینکنها
ایران با اقلیمی خشک و بارندگی نابرابر، در معرض تنش شدید آبی قرار دارد. میانگین بارندگی سالانه کشور تنها ۲۰۳ میلیمتر است، در حالیکه در مناطق شمالی این رقم به بیش از ۱۰۰۰ میلیمتر میرسد و در فلات مرکزی و جنوبی به کمتر از ۱۰۰ میلیمتر کاهش مییابد؛ تفاوتی چشمگیر که مدیریت منابع را پیچیدهتر کرده است.
در چنین شرایطی، برداشت بیرویه از منابع زیرزمینی فشار مضاعفی بر آبخوانها وارد کرده است. آمارها از برداشت سالانه ۶۳.۸ میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی حکایت دارند، در حالیکه ظرفیت نوسازی این منابع حدود ۵۸ میلیارد مترمکعب برآورد میشود؛ شکافی نگرانکننده که به فرسایش تدریجی ذخایر راهبردی منجر شده است.
بخش کشاورزی با مصرف بیش از ۹۰ درصد آب کشور، بهعنوان اصلیترین عامل ناپایداری مصرف شناخته میشود. این در حالیست که سهم صرفهجویی در مصرف خانگی، کمتر از ۶ درصد است؛ نشانهای از نبود تعادل در الگوی بهرهبرداری از منابع.
افزون بر این، زیرساختهای ناکارآمد شهری نیز بر بحران میافزایند. تلفات قابل توجه در شبکه توزیع و افت فشار آب در بسیاری از مناطق، ضرورت بازنگری در ساختار مدیریتی و تدوین قوانین بازدارنده و کارآمد را دوچندان کرده است.
تصمیمات، طرحها و برنامهها (تا تیر ۱۴۰۴)
برنامه هفتم توسعه با تأکید بر تقویت زیرساختهای آبی، افزایش ظرفیت آبشیرینکنها و بهکارگیری فناوریهای نوین در مناطق ساحلی و خشک کشور را در اولویت قرار داده است.
در همین راستا، پروژه بزرگ انتقال آب از خلیجفارس و دریای عمان با بودجه اولیه ۲۸۵ میلیارد دلار و لولهگذاری چند میلیون کیلومتری در حال اجراست. فاز نخست این طرح تا پایان سال ۱۴۰۳ به زاهدان خواهد رسید.
همزمان، تفاهمنامهای میان استان گلستان و شرکت فراسان برای ساخت واحدهای شیرینسازی، انتقال پساب و نوسازی شبکههای آبی در شمال کشور به امضا رسیده است.
بر پایه مصوبه مجلس و دولت، مقرر شده سالانه بیش از ۱ میلیارد مترمکعب آب از طریق شیرینسازی تأمین شود؛ با اولویت تأمین نیاز مناطق ساحلی و مرکزی کشور.
تأثیرات کوتاهمدت و بلندمدت
اجرای طرحهای آبشیرینسازی و انتقال آب، نقشی کلیدی در کاهش فشار بر منابع زیرزمینی، تأمین پایدار آب شرب برای سواحل جنوبی و پیشگیری از تنشهای محلی ایفا میکند.
این پروژهها با تثبیت اشتغال محلی و ایجاد فرصتهای اقتصادی، به کاهش مهاجرت روستایی و حفظ بافت جمعیتی در مناطق در معرض بحران کمک میکنند.
همچنین تغییر پارادایم توسعه بهسمت برنامهریزی آبمحور، زمینهساز ایجاد زیرساختهای قوی در فلات مرکزی برای پاسخگویی به رشد سریع جمعیت خواهد بود.
پایداری اجتماعی و اقتصادی از دیگر نتایج این سیاستهاست؛ چراکه مانع از فروپاشی منطقهای شده و امنیت غذایی را تثبیت میکند.
در کنار این اهداف، استفاده از فناوریهای پاک مانند ترکیب انرژی خورشیدی با فرآیند شیرینسازی، میتواند هزینههای انرژی را کاهش داده و بهرهوری را افزایش دهد.
نظرات مدیران، کارشناسان و نمایندگان
استاندار گلستان نیز با تأکید بر اهمیت تأمین آب شرب و کشاورزی، از انباشت مشکلات در مسیر آبشیرینسازی سخن گفته و حل این چالش را یکی از اولویتهای مدیریت استانی برشمرده است.
پژوهشکده تحقیقات راهبردی اعلام کرده ظرفیت فعلی نصب آبشیرینکنها در کشور حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب در سال است و برای پاسخ به نیازهای روبهرشد، باید به ۱.۱۵ میلیارد مترمکعب افزایش یابد.
در سطح بینالمللی، گزارش اندیشکده استیمسون با اشاره به همزمانی تنش آبی و افزایش نیاز به برق، خواستار اقدامات فوری شده و ترکیب فناوریهای نوین مانند انرژی خورشیدی با فرآیند شیرینسازی را راهحلی پایدار دانسته است.
پژوهشگران جهانی نیز تأکید کردهاند استفاده از انرژیهای پاک بهویژه در کنار فناوری اسمز معکوس میتواند به کاهش چشمگیر هزینههای عملیاتی شیرینسازی منجر شود.
تجربههای داخلی و بینالمللی
تجربههای داخلی و بینالمللی نشان میدهد آبشیرینسازی، راهکاری عملی در مواجهه با بحران کمآبی است. در داخل کشور، چابهار با ظرفیت روزانه ۳۵ هزار مترمکعب از طریق فناوری اسمز معکوس، بهعنوان یکی از نمونههای موفق مطرح است. بندرعباس نیز میزبان نخستین و بزرگترین واحد آبشیرینکن ایران است.
در سطح منطقهای، کشورهای حوزه خلیجفارس با تولید بیش از ۴۶ درصد از ظرفیت جهانی آبشیرینسازی، پیشتاز این فناوری هستند و نقش تعیینکنندهای در تأمین پایدار آب دارند.
تجربههای جهانی نیز از اتکای جدی کشورهایی چون استرالیا، اسپانیا و شیلی به آبشیرینکنها در بحرانهای آبی حکایت دارد. نمونههایی مانند آنتوفاگاستا در شیلی و بارسلون در اسپانیا، میتوانند الگویی قابلاستناد برای سیاستگذاری ایران در این مسیر باشند.
نکات کلیدی و راهکارهای علمی و تخصصی
در پاسخ به بحران ناترازی آب، مجموعهای از اقدامات راهبردی در دستور کار قرار گرفته که هدف آنها افزایش تابآوری منابع و تضمین امنیت آبی کشور است:
۱. گسترش ظرفیت آبشیرینکنها تا سقف حداقل ۱.۱۵ میلیارد مترمکعب در سال بهعنوان یکی از محورهای کلیدی.
۲. اجرای فازهای دوم و سوم پروژه بزرگ انتقال آب با الگوی مشارکت عمومی–خصوصی (BOO) برای تسریع در بهرهبرداری و کاهش فشار مالی دولت.
۳. بهرهگیری از انرژیهای نو مانند خورشیدی و راکتورهای کوچکهستهای بهمنظور کاهش هزینههای عملیاتی شیرینسازی و افزایش بهرهوری انرژی.
۴. اصلاح الگوی سنتی کشاورزی و حرکت بهسوی سیستمهای نوین مانند آبیاری قطرهای، با هدف کاهش ۲۰ تا ۳۰ درصدی مصرف آب در این بخش.
۵. بازنگری در قوانین منابع آب و ایجاد سازوکارهای بازدارنده برای جلوگیری از برداشت غیرمجاز و مصرف بیرویه.
۶. توسعه سرمایهگذاری در بازچرخانی پسابهای شهری برای استفاده در آبیاری فضای سبز و مصارف صنعتی.
۷. آموزش عمومی و ترویج فرهنگ صرفهجویی از طریق رسانهها، مدارس و شبکههای اجتماعی برای نهادینهسازی رفتارهای مسئولانه در مصرف آب.
این موارد نکات کلیدی و راه حل هایی است که توسط کارشناسان پیشنهاد شده اینکه آیا این راهکارها اجراایی شوند و یا مانند بسیاری از طرح های توسعه ای در بایگانی پژوهشکده ها و بوروکراسی های اداری بماند، زمان مشخص خواهد کرد.
انتهای پیام/
