کارنامه هوش مصنوعی معاونت علمی؛ از دستیار ملی تا GPU فارم و سکوی بومی
زهرا وجدانی: با آغاز به کار دولت چهاردهم هوش مصنوعی (AI) بهعنوان یکی از ستونهای بنیادی توسعه در اقتصاد دانشبنیان و فناوری مورد توجه ویژه سیاستگذاران قرار گرفت. این دولت با چشمانداز ترکیب عدالت فناورانه، نوآوری و پیوند دانشگاه با صنعت، هوش مصنوعی را به سمت موتور محرک رشد اقتصادی، ارتقای بهرهوری و بهبود کیفیت زندگی جامعه سوق داد. در این میان نقش معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاستجمهوری بهعنوان نهاد مرکزی هماهنگکننده از شرایط سیاستگذاری تا پیادهسازی عملیاتی این راهبرد بسیار کلیدی بوده است.
در این گزارش بهصورت بخش به بخش عملکرد معاونت علمی را در توسعه زیرساخت، حکمرانی هوشمند، GPU فارم، توانمندسازی نیروی انسانی و پروژههای کلان بررسی میکنیم.
۱. توسعه زیرساخت ملی هوش مصنوعی – سکوی پردازش یکپارچه
یکی از اقدامات برجسته معاونت علمی در دولت چهاردهم طراحی و راهاندازی سکو یا پلتفرم ملی پردازش هوش مصنوعی است. هدف از این پروژه تدوین ساختاری مقیاسپذیر، بومی و کارآمد است که بتواند نیازهای شرکتهای دانشبنیان، پژوهشگران، دانشگاهیان و صنعت را در حوزه هوش مصنوعی پوشش دهد.
اجزای ساختاری سکو
این سکوی ملی دارای سه لایه کلیدی است:
• تجهیزات غیرفعال: شامل سیستمهای برق و تهویه (برودت)، زیرساختهایی که زمینهی عملکرد سختافزاری را فراهم میکنند.
• تجهیزات فعال: سرورهای GPU متصل به شبکههایی در چهار لایه، از جمله شبکههای InfiniBand، شبکه بین سرورها، شبکه داخلی سرورها و شبکه اتوفن (Auto-Fan) جهت خنکسازی خودکار.
• لایه نرمافزاری: شامل ماژولهای داده، مدلهای زبان بزرگ (LLM) و اجزای ارائه خدمات هوش مصنوعی. این لایه با زیرساخت سختافزاری ترکیب شده تا خدمات API محتوای هوشمند را ارائه دهد.
مراحل توسعه سکوی ملی
• MVP (محصول حداقلی قابل عرضه): نسخه ابتدایی آماده شده و رونمایی شده است.
• تحویل نسخه API به شرکتها: تا پایان تیرماه ۱۴۰۴، نسخههای API اولیه به تعدادی شرکت منتخب تحویل شد.
• راهاندازی عمومی: نسخه نهایی و عمومی سکو تا پایان اسفند ۱۴۰۴ برای عموم در دسترس قرار خواهد گرفت.
مشارکت دانشگاه و بخش خصوصی
این پروژه با همکاری دانشگاه صنعتی شریف و معاونت علمی آغاز و تیمهای تخصصی در حوزههای شبکه، خوشهبندی، سیستمعامل و توسعه اپلیکیشن مبتنی بر API درگیر هستند.
۱۳ شرکت دانشبنیان در قالب کنسرسیوم دخیلاند؛ یک شرکت هدایتهای کسبوکار و تجاریسازی سکو را برعهده دارد و شرکتهای دیگر روی توسعه نرمافزار، ماژولهای داده و اپلیکیشنها تمرکز دارند.
اهمیت پروژه:
• ایجاد زیرساخت بومی، بهینه و مقیاسپذیر برای هوش مصنوعی.
• پاسخگویی به نیازهای روبهرشد اکوسیستم دانشبنیان.
• همافزایی دانشگاه، بخش دولتی و خصوصی در راه تحول دیجیتال پایدار.
• پتانسیل شکلگیری ساختاری که بهویژه در بلندمدت منجر به استقلال فناورانه، اشتغالزایی و کاهش وابستگی به منابع خارجی شود.
۲. صندوق زیرساخت هوش مصنوعی
حسین افشین، معاون علمی در پاییز ۱۴۰۳ از تاسیس صندوق زیرساخت هوش مصنوعی خبر داد. سرمایه اولیه این صندوق معادل ۱۰ هزار میلیارد تومان (۱۰ همت) است. این رقم شامل سرمایه آماری (مثل GPUهای در اختیار معاونت) بوده که بهعنوان سرمایه پایه لحاظ شده است.
ویژگیها و هدف:
• فراهمسازی منابع مالی پایدار برای توسعه زیرساختهای هوش مصنوعی.
• امکان مشارکت بخش خصوصی از طریق سرمایه مالی یا تجهیزات بهعنوان بخشی از منابع صندوق.
• تقویت نقش بخش خصوصی در توسعه این زیرساختها از طریق سرمایهگذاری مشترک یا استفاده از تجهیزات.
این رویکرد میتواند جریان مالی و منابع حقیقی را به سمت ساخت زیرساخت بومی و گسترش اکوسیستم هوش مصنوعی هدایت کند و از تکیه صرف بر منابع دولتی بکاهد. همچنین، این مدل مشارکتی ممکن است موجب تسریع توسعه کاربردهای کاربردی و تجاریسازی هوش مصنوعی شود.
۳. راهاندازی GPU فارم (دیتاسنتر هوش مصنوعی)
معاونت علمی متعهد شده که تا سال ۱۴۰۴ اولین دیتاسنتر یا مزرعه GPU کشور راهاندازی شود. این اقدام گام بزرگی در جهت تقویت زیرساختهای پردازش سنگین برای کاربردهای پیشرفته مانند شبکههای عصبی، رندرینگ، بیگدیتا و هوش مصنوعی محسوب میشود.
مراحل کلیدی:
• نخستین محموله سرورهای هوش مصنوعی در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۴۰۳ وارد کشور شد و نصب آنها آغاز گردید.
• نصب مواجه با چالشهایی، چون تأمین تهویه و انرژی بود که منجر به تأخیراتی شد. افزون بر آن رخداد جنگ تحمیلی ۱۲ روزه کشورمان نیز باعث تعویق احتمالی در عملیات شد.
• تاکنون معماری دقیق اجرایی تعریف شده است، بهویژه چارچوب استفاده از GPU و فراهمسازی زمینه رقابتپذیر شده که بخش خصوصی نیز بتواند با اطمینان سرمایهگذاری کند.
ساختار زیرساخت:
• زیرساخت محاسباتی: شامل CPU و GPU برای پردازش سریع و موازی.
• زیرساخت تولید تراشهها: پروژه ملی سهند جهت تولید سیلیکون تا رسیدن به ویفر ۹، در آیندهای نزدیک امکان تولید تراشه داخلی را در آینده فراهم خواهد آورد.
اهمیت این اقدام:
• افزایش سرعت انجام محاسبات پیچیده و پشتیبانی از استارتآپ، پژوهش و دانشبنیانها.
• کاهش وابستگی به GPUهای خارجی و آمادهسازی زیربنایی برای بومیسازی فناوری.
• ارتقای امنیت دادهها و حفظ آنها در داخل کشور ضمن تقویت ترانزاکشنها و دادهمحوری.
چالشها:
• تأمین انرژی و زیرساخت تهویه مناسب.
• نیاز به نیروی متخصص برای راهبری و نگهداری GPU فارم.
• هزینههای بسیار بالا برای خرید و نگهداری سختافزار (مثلاً GPU H۱۰۰ با ۶۴ گیگ حافظه حدود ۱.۵ میلیارد تومان) که نیاز به مدیریت منابع دارد.
۴. دستیار هوش مصنوعی وزرا – حکمرانی هوشمند
یکی از رویکردهای نوین دولت چهاردم، پیادهسازی طرح دستیار هوش مصنوعی کابینه دولت در وزارتخانهها و سازمانهای اجرایی است. این پروژه با هدف بهبود کیفیت خدمات، تسریع در تصمیمگیری و بهبود فرآیندهای اداری آغاز شده است.
مشارکتها: دانشگاه و دستگاهها
• ۱۳ تا ۱۴ دانشگاه معتبر کشور بهطور تخصصی مسئول توسعه دستیارهای هوش مصنوعی برای وزارتخانهها و نهادهای دولتی گوناگون شدهاند.
• دادهها در سکو (پلتفرم ملی هوش مصنوعی) ذخیره و پردازش میشوند، ایجاد بستری امن برای تحلیل فراهم است.
• همکاری مثلثی میان معاونت علمی، دانشگاهها و وزارتخانهها مراحل پروژه را پیش میبرد.
مراحل اجرایی پروژه:
• بارگذاری قوانین و مقررات دستگاهها در قالب دادههای سیستم.
• بارگذاری قوانین کاربردی و دادههای خاص هر وزارتخانه.
• مدلسازی و پیشبینی برای تسهیل تصمیمگیری.
• کاربردیسازی دستیار هوش مصنوعی در فرآیندهای واقعی تصمیمسازی.
دانشگاههای عامل بر حسب وزارتخانه:
• دانشگاه صنعتی اصفهان → وزارت صنعت، معدن و تجارت
• دانشگاه تهران → وزارت نفت
• دانشگاه شهید بهشتی → وزارت ورزش و امور جوانان و وزارت علوم
• دانشگاه شیراز → وزارت جهاد کشاورزی
• دانشگاه الزهرا → وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
• یک شرکت خصوصی مسئول مدلسازی قوانین و شناخت ساختارها و تعارضات حقوقی است
بودجه و قراردادها:
بودجه تخصیصی برای هر وزارتخانه، بین ۱۳ تا ۱۵ میلیارد تومان برای کل فازها است. دانشگاههایی که دو وزارتخانه را پوشش میدهند، حدود ۳۰ میلیارد تومان دریافت کردهاند. همچنین نزدیک به ۳۰ قرارداد با شرکتهای دانشبنیان در زمینه هوش مصنوعی کاربردی منعقد شده است.
مزایا:
• ارتقای کیفیت خدمات دولتی و رضایتمندی مردم
• تسریع فرآیندها و توان تصمیمگیری مدیران
• بهینهسازی زنجیره تصمیمسازی از داده تا پیشبینی
• توسعه مدلهای هوش مصنوعی بومی (فارسی) و حفظ دادهها در داخل کشور
چالشها:
• خروجی محدود برخی وزارتخانهها برای ارائه دادهها
• نیاز به بروزسانی مداوم قوانین و دادهها
• ضرورت فرهنگسازی و آموزش کارکنان برای بهرهبرداری از دستیارها
• عملیاتی شدن پروژه نیازمند تعامل فعالتر برخی دانشگاهها و نهادها است؛ در غیر این صورت، منابع به مشارکتکنندگان مؤثرتر تخصیص داده میشود.
۵. آموزش رایگان هوش مصنوعی – توانمندسازی نیروی انسانی
یکی از اجزای استراتژیک حرکت مبتنی بر عدالت فناورانه، آموزش و تربیت نیروهای انسانی در سنین پایه بود. از اوایل تابستان ۱۴۰۴ معاونت علمی در همکاری با وزارت آموزشوپرورش، برنامهای آموزشی رایگان هوش مصنوعی را برای دانشآموزان و معلمان آغاز کرده است.
دامنه آموزشی:
• هدف نهایی: آموزش حدود ۲ میلیون دانشآموز و ۲۰۰ هزار معلم در سطح کشور.
• شیوه ارائه: آنلاین، جذاب و بازیمحور، قابل استفاده برای گروه سنی ۴ تا ۱۵ سال.
• وضعیت ثبتنام: تا کنون نزدیک به ۶۰۰ هزار دانشآموز ثبتنام کردهاند؛ پیشبینی میشود این تعداد به ۲ میلیون برسد.
• نحوه آموزش معلمان: هزینه آموزش برای معلمان توسط معاونت علمی تأمین شده و دورههای ویژه با همکاری آموزشوپرورش برگزار شده است.
در دانشگاهها:
• فراخوانهایی برای ارائه طرحهای آموزشی توسط اساتید منتشر شده.
• تدریس دروس هوش مصنوعی از ابتدای سال تحصیلی در دانشگاهها آغاز شده است.
• آموزش کوانتوم در ۱۲ دانشگاه و ۱۶ رشته از ابتدای مهر ارائه شده است.
• وارد کردن مفاهیم هوش مصنوعی به کتب درسی بهصورت اختیاری آغاز شده است تا دانشآموزان و معلمان با ادبیات و روش تفکر AI آشنا شوند.
اهداف کلیدی این طرح:
• کاهش فاصله جمعیت دانشآموزی و معلمی در دسترسی به ICT و هوش مصنوعی.
• شکلدهی به محیطی آموزشی که استعدادها در آن رشد کنند و در کشور بمانند.
• تقویت سواد دیجیتال و مهارتمحوری از سنین پایه؛ زمینهساز جریان هوشمند آینده است.
چشمانداز آینده اقدامات در حال انجام معاونت علمی در هوش مصنوعی
معاونت علمی در دولت چهاردهم با شتاب و همافزایی بدنه علمی، دانشگاهی، دولتی و بخش خصوصی عرصه هوش مصنوعی در کشور را در حوزههای زیر متحول کرده است:
• سکو و زیرساخت ملی پردازش هوش مصنوعی: ایجاد یک پلتفرم کارآمد، مقیاسپذیر و بومی که از MVP تا ارائه عمومی در حال توسعه است.
• صندوق زیرساخت هوش مصنوعی: تأمین مالی باثبات برای تجهیزات و مشارکتهای فناورانه.
• GPU فارم و دیتاسنتر هوش مصنوعی: راهاندازی زیرساخت ضروری برای محاسبات سنگین، با رویکرد بومیسازی و تأمین امنیت دادهها.
• دستیار هوش مصنوعی در دستگاههای اجرایی: ورود هوش مصنوعی به فرآیند حکمرانی و کمک به تصمیمگیری هوشمند.
• آموزش هوش مصنوعی برای نسل آینده: توانمندسازی دانشآموزان، معلمان و اساتید دانشگاهی، ناظران بالقوه صنعت آینده.
با وجود پیشرفتهای چشمگیر، مواجهه با برخی چالشها ضروری است:
• زیرساختهای انرژی و تهویه پایدار
• هزینههای سرمایهگذاری و نگهداری سختافزار
• فرهنگسازی و آموزش ذینفعان
• دسترسی و بهروزرسانی مستمر دادهها و قوانین
راهبردهای پیشنهادی که میتوان برای بهتر شدن این اقدامات در نظر گرفت، از جمله:
• مشارکت گستردهتر بخش خصوصی و تقویت صندوق سرمایهگذاری.
• توسعه مراکز توانمندسازی نیروی انسانی بهویژه در مناطق کمتر توسعهیافته.
• تدوین راهنمای عملیاتی، آموزشی و فنی برای بهرهبرداری موثر از دستیارهای هوش مصنوعی دولتی.
• تدوام در دانشگاهها برای گسترش آموزش هوش مصنوعی، بومیسازی محتوا و ارتقای ظرفیت پژوهشی.
سال ۱۴۰۴ و چشم انداز پس از آن
• بهرهبرداری از نسخه نهایی سکو و GPU فارم، توسعه ابزارهای هوش مصنوعی کاربردی و تجاری، گسترس آموزش فناورانه در کشور.
• میانمدت: تثبیت بومیسازی قطعات سختافزاری (از طریق پروژهای همچون سهند)، توسعه صنعت هوش مصنوعی و چرخش به سمت صادرات فناوری.
• بلندمدت: ساخت کشور هوشمند، صادرات دانشبنیان و جلوگیری از مهاجرت مغزها با حفظ استعدادها در داخل کشور.
عملکرد معاونت علمی دولت چهاردهم در حوزه هوش مصنوعی را میتوان ترکیبی از گامهای مهم زیرساختی، ابتکارهای سیاستی و تلاش برای توانمندسازی نیروی انسانی دانست. پروژههایی مانند سکوی ملی پردازش هوش مصنوعی، صندوق زیرساخت، راهاندازی GPU فارم ورود دستیارهای هوش مصنوعی به بدنه حکمرانی و آموزش گسترده نسل آینده نشاندهنده عزم جدی برای قرار گرفتن ایران در مسیر تحول دیجیتال و توسعه اقتصاد دانشبنیان است.
با این حال مسیر پیشرو خالی از چالش نیست. محدودیت منابع مالی در شرایط اقتصادی کشور، فشار تحریمها برای تأمین تجهیزات، عقبماندگی نسبی در فناوری تراشهها و ضرورت فرهنگسازی عمیق برای استفاده صحیح از ابزارهای هوش مصنوعی موانعی هستند که میتوانند سرعت این حرکت را کاهش دهند. همچنین موفقیت این طرحها بدون مشارکت واقعی بخش خصوصی، همکاری کامل وزارتخانهها در ارائه دادهها و ایجاد اعتماد میان کاربران و حاکمیت دشوار خواهد بود.
اکنون کشور در نقطهای حساس ایستاده است: زیرساختها در حال شکلگیری هستند، اما تحقق اهداف منوط به استفاده موثر، شفافیت در اجرا و ارزیابی نتایج است.
سوال اساسی اینجاست: توجه به شتاب بیسابقه پیشرفتهای هوش مصنوعی در جهان، آیا معاونت علمی و دیگر نهادهای درگیر میتوانند با همین شتاب و در مواجهه با این محدودیتها، مسیر بومیسازی و رقابتپذیری جهانی در حوزه هوش مصنوعی را طی کنند؟
انتهای پیام/
