سیر تا پیاز ماجرای اجاره سازمان ملی هوش مصنوعی چیست؟

زهرا وجدانی: هوش مصنوعی در دهه اخیر به یکی از پیشران‌های اصلی توسعه علمی، اقتصادی و امنیتی جهان تبدیل شده است. کشور‌های پیشرو با تدوین اسناد ملی، سرمایه‌گذاری کلان و ایجاد نهاد‌های تخصصی این فناوری را در مرکز برنامه‌ریزی‌های خود قرار داده‌اند. در ایران نیز با هدف تمرکز سیاست‌گذاری، ایجاد زیرساخت‌های کلان و هماهنگی بین دستگاهی، سازمان ملی هوش مصنوعی در دولت سیزدهم شکل گرفت تا متولی اصلی این حوزه باشد. اما این سازمان به‌دلیل چالش‌های ساختاری، نبود اساسنامه، محدودیت بودجه و ناهماهنگی بین دستگاه‌ها پس از مدتی کوتاه منحل شد و مسئولیت‌هایش به ستاد ملی هوش مصنوعی در معاونت علمی ریاست‌جمهوری منتقل گردید. همزمان خبر نصب بنر اجاره بر ساختمان این سازمان سابق در فضای مجازی بازتابی گسترده یافت.

این گزارش روند شکل‌گیری، اهداف، چالش‌ها، دستاورد‌ها و وضعیت کنونی سیاست‌های هوش مصنوعی کشور را به تفصیل بررسی می‌کند.

ماجرا بنر اجاره بر سردر سازمان چیست؟

به مشاهده رهگذران و عکسی که در فضای مجازی در ۲۴ شهریورماه ۱۴۰۴ منتشر شد، مشاهده می‌شود که بر سردر ساختمان سازمان ملی هوش مصنوعی، بنری نصب شده با مضمون "اجاره"؛ بنری که شماره تماس مالک را درج کرده و اعلام می‌کرد ۱۲ واحد اداری و یک واحد تجاری ساختمان به‌صورت جداگانه اجاره داده می‌شود. این تصویر به سرعت در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد و بسیاری آن را نشانه‌ای از ورشکستگی یا تعطیلی فعالیت‌های هوش مصنوعی در کشور دانستند. اما بررسی‌های دقیق‌تر نشان داد این ملک از ابتدا در مالکیت دولت نبوده بلکه از شخصی اجاره شده بود و پس از انتقال دبیرخانه ستاد ملی هوش مصنوعی به مکان دیگری و توقف فعالیت سازمان، اختلافاتی در تمدید اجاره‌نامه بروز کرد. در نهایت مالک تصمیم گرفت واحد‌ها را جداگانه اجاره دهد. این اقدام نمادین به‌جای نشان دادن توقف کامل فعالیت‌ها بیشتر نشان‌دهنده جابه‌جایی ساختاری و مالکیتی است.

تولد و تاریخچه سازمان ملی هوش مصنوعی

طرح ایجاد سازمان ملی هوش مصنوعی برای نخستین بار در دولت سیزدهم و در قالب لایحه‌ای ارائه شد. هدف این سازمان متمرکز کردن سیاست‌گذاری، توسعه زیرساخت‌ها، تدوین استاندارد‌ها و ارتقای توانمندی‌های فنی و انسانی کشور بود. در اواخر دولت شهید رئیسی، سازمان با حضور سرپرست وقت ریاست‌جمهوری و معاون سابق علمی افتتاح شد. شهید رئیسی در آذرماه ۱۴۰۲ طی حکمی به روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون سابق علمی، دستور تشکیل شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی را صادر کرد. در سال ۱۴۰۳ سازمان رسما تأسیس شد و مأموریت یافت به‌عنوان متولی اصلی هوش مصنوعی، ضمن هماهنگی نهاد‌ها توسعه این فناوری را مدیریت کند.

ماموریت‌ها و برنامه‌های اولیه سازمان هوش مصنوعی

سازمان ملی هوش مصنوعی مأموریت‌های گسترده‌ای از جمله تعیین خط‌مشی‌های کلان، تأمین زیرساخت‌های تحقیقاتی، تربیت نیروی متخصص، تدوین نقشه راه ملی، حمایت از پروژه‌های پژوهشی، ایجاد آزمایشگاه‌های مرجع و همکاری با بخش خصوصی را عهده دار بود. برای تحقق این مأموریت‌ها مدیران و هیئت‌مدیره منصوب شدند. با این حال با گذشت زمان تا امروز هیچ گزارش رسمی از عملکرد این سازمان منتشر نشده است و نبود شفافیت و اطلاع‌رسانی، به انتقاد کارشناسان و فعالان دامن زده است.

چالش‌های ساختاری و مالی: نبود اساسنامه و بودجه

یکی از ریشه‌ای‌ترین مشکلات سازمان، فقدان اساسنامه مصوب بود. سخنگوی دولت در اوایل آبان از تدوین این سند در معاونت علمی و تصویب آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی خبر داد، اما این فرایند طولانی شد. سازمان نه قانون مشخص داشت و نه ردیف بودجه‌ای مستقل؛ بنابراین معاونت علمی هزینه‌های جاری مانند اجاره ساختمان و حقوق کارکنان را از محل منابع خود تأمین می‌کرد. پس از انتقال مأموریت‌ها به دبیرخانه ستاد ملی هوش مصنوعی، این معاونت خود را مکلف به پرداخت هزینه‌های سازمان نمی‌دانست بنابراین این وضعیت به تضعیف بیشتر سازمان منجر شد.

دلایل انحلال سازمان ملی هوش مصنوعی

دولت در سال ۱۴۰۳ با بررسی عملکرد این سازمان تصمیم به انحلال آن گرفت. دلایل اصلی عبارت بودند از:
• ضعف در هماهنگی بین دستگاهی و تداخل وظایف.
• عدم تحقق کامل اهداف اولیه.
• محدودیت بودجه و نبود ردیف مستقل.
• تمرکززدایی بیش از حد فعالیت‌ها.

همزمان دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام کرد سند ملی هوش مصنوعی ابلاغ شده و اساسنامه تدوین و به دولت ارسال شده است. این اساسنامه هنوز در کمیسیون‌های تخصصی دولت بررسی می‌شود. انحلال سازمان در عین حال امکان داد ساختاری منعطف‌تر در قالب ستاد ملی ایجاد شود.

تشکیل ستاد ملی هوش مصنوعی در معاونت علمی

هیئت دولت در جلسه ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴ تشکیل ستاد ملی هوش مصنوعی را تصویب کرد. مسئولیت‌های سیاست‌گذاری و راهبری کلان به "ستاد توسعه فناوری و کاربردی‌سازی هوش مصنوعی" واگذار شد که زیر نظر رئیس‌جمهور فعالیت می‌کند و دبیرخانه آن در معاونت علمی و فناوری مستقر است. فراکسیون هوش مصنوعی م جلس نیز با تصویب طرح‌های ملی، نقش قانون‌گذاری و نظارتی خود را تقویت کرده است. نخستین جلسه این ستاد ۱۱ تیرماه ۱۴۰۴ به ریاست محمدرضا عارف معاون اول رئیس‌جمهور و دبیری حسین افشین معاون علمی برگزار شد.

در تاریخ ۴ خرداد ۱۴۰۴ عبدالحسین بهرامی رییس مرکز راهبردی ستاد‌های ویژه توسعه معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری از افزایش تعداد ستاد‌های راهبردی معاونت علمی خبر داد و گفت: با اضافه شدن ستاد هوش مصنوعی تعداد ستاد‌های این معاونت به عدد ۱۰ رسید و با مصوبه هیات دولت، هوش مصنوعی دارای ستادی ذیل معاونت علمی می‌شود.

بهرامی ادامه داد: از آنجایی که ستاد‌های هوش مصنوعی مصوبه دولت را دارند، دبیران آنها از سوی معاونت علمی و با ابلاغ معاون علمی رییس جمهور تعیین می‌شوند.

اقدامات عملی سازمان ملی و معاونت علمی در حوزه هوش مصنوعی

درخصوص اقدامات سازمان ملی هوش مصنوعی از ۱۹ تیر ۱۴۰۳ تا کنون، گزارشی از عملکرد این سازمان منتشر نشده و این شفاف سازی دررابطه با عمکلرد این سازمان در دسترس نیست.

حسین افشین، معاون علمی ریاست جمهوری در نشست خبری ۱۳ آذر ۱۴۰۳ با گذشت ۱۰۰ روز از فعالیت خود در معاونت علمی ریاست جهوری توسعه هوش مصنوعی را در چهار حوزه اصلی نیروی انسانی، زیرساخت‌ها، دسترسی به داده‌ها و توسعه سیستم‌عامل بومی بیان و از برنامه‌های خود در این حوزه سخن گفت.

در ۹ ماه گذشته عملکرد معاونت علمی در حوزه‌های زیرساخت، حکمرانی هوشمند، GPU فارم، توانمندسازی نیروی انسانی و پروژه‌های کلان قابل‌توجه بوده است.

مهم‌ترین این اقدامات عبارتند از:

۱. توسعه زیرساخت ملی هوش مصنوعی – سکوی پردازش یکپارچه: طراحی و راه‌اندازی پلتفرم ملی پردازش هوش مصنوعی با همکاری دانشگاه صنعتی شریف و ۱۳ شرکت دانش‌بنیان در قالب کنسرسیوم. این سکو نیاز‌های پژوهشگران، دانشگاهیان و صنعت را پوشش خواهد داد و پیش‌بینی می‌شود تا پایان ۱۴۰۴ آماده بهره‌برداری عمومی شود.

۲. راه‌اندازی GPU فارم (دیتاسنتر هوش مصنوعی): نخستین محموله سرور‌های هوش مصنوعی در ۲۶ اسفند ۱۴۰۳ وارد کشور شد و نصب آنها آغاز گردید. معاونت علمی متعهد شده تا سال ۱۴۰۴ اولین مزرعه GPU کشور (زیرساخت‌های پردازش سنگین برای کاربرد‌های پیشرفته مانند شبکه‌های عصبی، رندرینگ، بیگ‌دیتا و هوش مصنوعی) را راه‌اندازی کند.

۳. دستیار هوش مصنوعی وزرا و حکمرانی هوشمند: طرح پیاده‌سازی دستیار هوش مصنوعی در وزارتخانه‌ها و سازمان‌های اجرایی با هدف بهبود کیفیت خدمات و تسریع تصمیم‌گیری آغاز شده است. تاکنون ۱۴ دانشگاه معتبر مسئول توسعه این دستیار‌ها برای نهاد‌های دولتی شده‌اند.

۴. آموزش رایگان هوش مصنوعی و توانمندسازی نیروی انسانی: معاونت علمی با همکاری وزارت آموزش‌وپرورش از تابستان ۱۴۰۴ برنامه آموزش رایگان هوش مصنوعی برای دانش‌آموزان و معلمان را آغاز کرده است. هدف آموزش حدود دو میلیون دانش‌آموز و ۲۰۰ هزار معلم است. در دانشگاه‌ها نیز تدریس دروس هوش مصنوعی از ابتدای سال تحصیلی آغاز شده و فراخوان‌هایی برای طرح‌های آموزشی منتشر شده است.

۵. صندوق زیرساخت هوش مصنوعی: تأسیس صندوق با سرمایه اولیه ۱۰ هزار میلیارد تومان (۱۰ همت) برای توسعه پایدار زیرساخت‌های هوش مصنوعی. سرمایه آماری مانند GPU‌های در اختیار معاونت به‌عنوان سرمایه پایه لحاظ شده است.

پاسخ به شبهات: آیا فعالیت‌های هوش مصنوعی در کشور متوقف شده است؟

بر اساس آخرین پیگیری‌های خبرنگار علمی برنا، فعالیت‌های مرتبط با هوش مصنوعی طبق روند شفاف در معاونت علمی و ستاد هوش مصنوعی ادامه دارد؛ بنابراین ادعای توقف کامل یا حیات نباتی این حوزه صحیح نیست اگرچه سازمان ملی هوش مصنوعی به‌عنوان نهاد مستقل منحل شده و ساختمان آن به اجاره گذاشته شده است، اما سیاست‌گذاری، توسعه زیرساخت‌ها، آموزش نیروی انسانی و پروژه‌های کلان در قالب ستاد ملی و معاونت علمی پیگیری می‌شود.

در حال حاضر عمادالدین فاطمی‌زاده ریاست دبیرخانه ستاد توسعه فناوری و کاربردی‌سازی هوش مصنوعی را برعهده دارد و دبیرخانه در ساختمان شماره ۲ معاونت علمی ریاست جمهوری مستقر است.

درس‌های سیاستی و آینده

تجربه کوتاه‌مدت سازمان ملی هوش مصنوعی به‌خوبی نشان داد که در حوزه‌های راهبردی، صرف تاسیس یک نهاد جدید بدون طراحی دقیق ساختار حقوقی، پیش‌بینی منابع مالی پایدار و ایجاد سازوکار‌های روشن هماهنگی بین‌دستگاهی نه‌تنها ضامن پیشرفت نیست بلکه خود می‌تواند به تکرار موازی‌کاری‌ها، اتلاف منابع و نهایتاً تضعیف یا انحلال زودهنگام نهاد منجر شود. انحلال این سازمان و انتقال مأموریت‌ها به ستاد ملی هوش مصنوعی ذیل معاونت علمی را می‌توان هم به‌عنوان نشانه‌ای از بازطراحی ساختار و تلاش برای تمرکز بهتر دید، و هم هشداری دانست نسبت به خطر تکرار مشکلات گذشته در قالبی تازه.

در شرایط کنونی، اجرای پروژه‌هایی، چون سکوی پردازش ملی، مزرعه GPU، دستیار هوش مصنوعی وزرا و آموزش گسترده می‌تواند آینده‌ای روشن برای این فناوری در ایران رقم بزند؛ به شرط آنکه مسیر فعلی با ثبات مدیریتی، بودجه پایدار و شفافیت همراه باشد.

آینده این مسیر نه شکست حتمی است و نه موفقیت تضمینی، بلکه بستگی به نحوه اجرا و پایبندی به اصول حکمرانی علمی دارد؛ و پرسشی که در پایان باقی می‌ماند این است: آیا این ساختار جدید می‌تواند از تجربه‌های گذشته درس بگیرد و هوش مصنوعی را به یک حوزه راهبردی پایدار و قابل اعتماد در کشور تبدیل کند؟

انتهای پیام/