طلای سفیدِ احیاشده؛ جشنواره پنبه، رقص مزرعه و جامه در آغوش گردشگری

به گزارش برنا؛ آمار جهاد کشاورزی گواه این احیاست به طوری که از ۱۰ هزار و ۶۲۱ هکتار با ۱۵ هزار و ۳۰۰ تن وش در سال ۱۳۹۷، به ۲۱ هزار هکتار با ۴۲ هزار تن در سال ۱۳۹۹ رسیده و این روند همچنان صعودی است.

در همین راستا، چهارمین جشنواره پنبه همچون یک تابلوی زنده از پیوند سنت و نوآوری به صحنه آمد و با شعار «از مزرعه تا جامه»، نه تنها طلای سفید فراموش‌شده گلستان را احیا کرد، بلکه آن را به نمادی از گردشگری کشاورزی تبدیل نمود و بازگشت پنبه را نه فقط با اعداد، بلکه با رنگ، موسیقی و هنر جشن گرفت.

گلستان امروز، یادآور آن روزهای پررونق دهه‌های گذشته است؛ روزهایی که دشت‌های وسیع گرگان، گنبدکاووس در فصل برداشت پنبه، به دریایی از گل‌های سفید درخشان تبدیل می‌شدند.

این محصول راهبردی که چندین دهه ستون فقرات اقتصاد محلی بود، در اوج خود بیش از ۱۸۰ تا ۲۰۰ هزار هکتار زمین‌های گلستان را پوشش می‌داد و کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی متعدد از جمله واحدهای روغن‌کشی سنتی در علی‌آباد کتول و گرگان نه تنها هزاران شغل مستقیم (مانند کارگران برداشت و پاک‌کنی) و غیرمستقیم (مانند حمل‌ونقل و صنایع وابسته) ایجاد می‌کردند، بلکه زنجیره‌ای از صنایع نساجی را در سراسر شمال کشور فعال نگه می‌داشتند.

پنبه گلستان، با کیفیت بالای الیاف بلند، به بازارهای صادراتی راه پیدا می‌کرد و «طلای سفید» لقبی بود که از زبان تجار روسی و انگلیسی دوران قاجار، به میراث ماندگار استان تبدیل شده بود.

اما افول تدریجی این صنعت، از دهه ۷۰ شمسی آغاز شد. خشکسالی‌های مکرر حوضه آبریز قره‌سو و اترک، افزایش هزینه‌های تولید (از بذر تا کود و نیروی کار)، دوره طولانی رشد گیاه (حدود هشت ماه) و پایین بودن قیمت خرید تضمینی وش خام، کشت پنبه را به حاشیه راند.

واردات بی‌رویه پنبه هندی و آمریکایی که اغلب ارزان‌تر تمام می‌شد و عدم حمایت کافی دولتی از صنایع وابسته، کارخانه‌ها را یکی پس از دیگری تعطیل کرد که نتیجه آن، سقوط سطح زیرکشت از صدها هزار هکتار به کمتر از ۱۰ هزار هکتار بود ودر پس آن، هزاران خانواده روستایی وابسته به این محصول، به مهاجرت به شهرها روی آوردند.

گزارش‌های بانک مرکزی ایران از آن دوران، کاهش ۷۰ درصدی اشتغال مرتبط با پنبه در گلستان را تایید می‌کند؛ فاجعه‌ای اقتصادی که هویت فرهنگی گلستان را نیز لکه‌دار کرد.

از سال ۱۳۹۷ به بعد، باد تغییر وزید و دولت با ارائه بسته‌های حمایتی جامع شامل یارانه مستقیم برای بذر مقاوم به خشکی، بیمه محصولات کشاورزی و تسهیلات کم‌بهره برای نوسازی ادوات مکانیزه برداشت، کشت پنبه را در گلستان احیا کرد.

در علی‌آباد کتول پروژه احداث کارخانه ریسندگی مدرن با ظرفیت ۱۰ هزار تن سالانه در حال تکمیل است و کارخانه‌های موجود پنبه‌پاک‌کنی، با تزریق سرمایه بیش از ۵۰۰ میلیارد ریال، به‌روزرسانی شده‌اند.

آمار سازمان جهاد کشاورزی گلستان، این روند رو به رشد را مستند می‌کند به طوری که در سال ۱۳۹۷، افزون بر ۱۰ هزار و ۶۰۰ هکتار با تولید ۱۵ هزار و ۳۰۰ تن وش، در ۱۳۹۸، افزون بر ۱۷ هزار هکتار با ۳۳ هزار تن و در سال ۱۳۹۹ نیز ۲۱ هزار هکتار با ۴۲ هزار تن پنبه در گلستان تولید شد که پیش‌بینی کارشناسان موسسه تحقیقات پنبه کشور، رسیدن به ۳۰ هزار هکتار تا پایان ۱۴۰۴ را نوید می‌دهد.

جشنواره پنبه، در این بستر، نه فقط یک جشن فصلی، بلکه ابزاری برای ترویج این احیا با تمرکز بر گردشگری کشاورزی عمل کرد که بازدیدکنندگان می‌توانستند از نزدیک شاهد چرخه کامل تولید باشند.

جشنواره‌ای فراتر از مزرعه؛ تاروپود فرهنگ و اقتصاد

مزرعه توسکا، با مساحت ۵۰ هکتار و طراحی اکوتوریستی مدرن (شامل اقامتگاه‌های بوم‌گردی با ظرفیت ۱۰۰ نفر و مسیرهای پیاده‌روی آموزشی)، بستری ایده‌آل برای این جشنواره بود.

این جشنواره با تمرکز بر سه محور اصلی آموزشی، فرهنگی و تجاری برگزار شد که در بخش کارگاه‌های آموزشی که بیش از ۲۰۰ شرکت‌کننده از جمله دانش‌آموزان محلی و گردشگران تهرانی را جذب کرد، متخصصان موسسه «زنان سبز اورشم»، فرآیند کامل تولید پارچه را گام به گام آموزش دادند.

این مراحل شامل نخ‌ریسی دستی با چرخ‌های سنتی ترکمنی، رنگرزی طبیعی با گیاهان بومی مانند روناس و پوست انار (که رنگ‌های قرمز عمیق و زرد طلایی را تولید می‌کند)، پارچه‌بافی بر دارهای چوبی قزاقی و سوزن‌دوزی ظریف بلوچی با نخ‌های پنبه‌ای محلی بود.

بخش فرهنگی جشنواره، هم مورد توجه بازدیدکنندگان قرار گرفت. نمایش لباس‌های اقوام گلستان از چادر ملایری ترکمن با نقش‌های هندسی اساطیری، تا پیراهن‌های سوزن‌دوزی‌شده قزلباش با گل‌های وحشی دشت توسط گروه‌های نمایشی محلی اجرا شد و بازدیدکنندگان را به سفری در تاریخ قومی استان برد.

موسیقی بومی با سازهای سنتی مانند دوتار ترکمنی و کمانچه بلوچی، همراه با رقص‌های گروهی شاهکوهی (که حرکات چرخشی آن‌ها نماد چرخ پنبه‌ریسی است)، فضایی از نشاط و هویت را ایجاد کرد. پذیرایی سنتی با غذاهای اصیل گلستانی مانند چنگال (کباب محلی با گوشت بره و سبزی‌های وحشی)، نان محلی پهن بر تنور گلی و دوغ محلی با طعم پنیر تازه، طعم زندگی روستایی را به یاد آورد.

نمایشگاه و فروشگاه منسوجات صنایع‌دستی، با ۱۰ غرفه متنوع، به یک بازارچه پویا تبدیل شد.

در این نمایشگاه شش غرفه از قومیت‌های گلستان (قزاق با فرش‌های پنبه‌ای دستباف، ترکمن با کیف‌های سوزن‌دوزی‌شده، بلوچ با روسری‌های رنگی، قزلباش با پرده‌های پارچه‌ای، شاهکویی با تشک‌های سنتی و اورشم با مجموعه کاملی از محصولات نساجی)، سه غرفه مهمان (خراسان جنوبی با سفال‌های نساجی‌شده، گیلان با پارچه‌های ابریشمی پنبه‌ای و هرمزگان با لباس‌های محلی جنوب) و یک غرفه ویژه از موسسه تحقیقات پنبه کشور (با نمایش بذرهای هیبریدی مقاوم به شوری) در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داشت.

فروش این غرفه‌ها، بیش از ۲۰۰ میلیون ریال را در روز اول به گردش درآورد و حمایت مستقیم از تولیدکنندگان محلی را تضمین کرد.

در اوج برنامه‌ها، آیین تجلیل از ۱۵ پیشکسوت شامل کشاورزان ۷۰ ساله توسکستانی که هنوز با دست پنبه می‌کارند و هنرمندان سوزن‌دوز با بیش از ۵۰ سال سابقه با اهدای لوح تقدیر و محصولات نمادین، برگزار شد و در پایان، نورافشانی شبانه با طرح‌های الهام‌گرفته از الگوهای پنبه‌ای، این روز را به شبی جادویی بست.

معاون عمرانی استانداری گلستان در این جشنواره با تبریک هفته گردشگری، آمار کشاورزی استان را با جزئیات بازگو کرد و گفت: ۴۷ درصد جمعیت ما روستایی است و ۷۰ درصد اقتصاد بر پایه کشاورزی استوار است.

سیدمهدی مهیایی اظهار کرد: گلستان رتبه اول کشور را در تولید دانه‌های روغنی (مانند آفتابگردان با ۲۰۰ هزار تن سالانه)، دوم در گندم (۱.۵ میلیون تن) و چغندر قند پاییزه (۳۰۰ هزار تن)، سوم در پنبه (با ۴۲ هزار تن وش اخیر) و میوه‌های هسته‌دار (آلو و هلو با ۱۵۰ هزار تن)، چهارم در ماهی‌های گرمسیری (۵۰ هزار تن)، برنج شلتوک (۲۰۰ هزار تن) و مرکبات (۱۰۰ هزار تن)، پنجم در زیتون (۳۰ هزار تن)، انار (۵۰ هزار تن) و زعفران (۲۰۰ کیلوگرم)، و ششم در گیاهان دارویی (۵۰۰ تن) و تخم‌مرغ (۱ میلیارد عدد) دارد.

وی با تاکید بر چالش‌ها افزود: با وجود این ظرفیت، اقتصاد تک‌بعدی و قیمت‌گذاری دستوری، گلستان را در شاخص درآمد سرانه عمومی (حدود ۱۵۰ میلیون ریال ماهانه) در پایین جدول استان‌ها قرار داده است که گردشگری، مسیر تازه برای تقویت اقتصاد است.

مهیایی گفت: ایجاد زیرساخت‌های اقامتی برای پذیرش ۵۰ هزار گردشگر، اجرای هفت هزار تخت در حال احداث (شامل هتل‌های چهار ستاره در گرگان و متل‌های ساحلی در بندرگز)، احیای کارگروه گردشگری استان برای رفع موانع سرمایه‌گذاران و کوتاه کردن روند صدور استعلامات از ۶ ماه تا یک سال به حداکثر یک ماه، گلستان را در میان ۳۰ استان، به رتبه نهم سرعت صدور مجوزهای سرمایه‌گذاری رسانده که این دستاورد در بخش گردشگری کشاورزی می‌‎‍‌تواند اثرات ماندگاری بر جای بگذارد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان هم با شعار «احیای ریشه‌ها و بازگشت به اصول پایدار زنجیره ارزش پنبه»، گفت: ثبت جشنواره پنبه گرگان در تقویم رویدادهای گردشگری کشور، جایگاه این رویداد را تایید می‌کند.

فریدون فعالی اظهار کرد: همزمان با هفته گردشگری (۵ تا ۱۲ مهر)، تلاش کردیم هر روز یک جشن از جشنواره پاییزه در پارک ملی گلستان تا بازارچه صنایع‌دستی در آق‌قلا برگزار شود تا نشاط اجتماعی ایجاد کنیم و ظرفیت‌های متنوع استان را به نمایش بگذاریم.

وی با یادآوری شعارهای گذشته «گلستان، نگارستان ایران» در دهه ۸۰ و «رنگین‌کمان اقوام ایران‌زمین» در سال‌های اخیر افزود: از ابتدای هفته امسال، گلستان را به عنوان «سرزمین شگفتی‌های پنهان» معرفی کردیم، زیرا هیچ نقطه‌ای از کشور با این میزان تنوع طبیعی (از جنگل‌های هیرکانی تا کویر دشت)، فرهنگی شامل سکونت ۲۵ قومیت با زبان‌های ترکمنی، قزاقی و فارسی و تاریخی شامل ویرانه‌های هیرکان باستانی تا کاروانسراهای صفوی وجود ندارد.

فعالی از برنامه‌های هفته ملی گردشگری خبر داد و گفت: در این هفته ۲۵ پروژه گردشگری افتتاح یا ساخت آن آغاز میشود که این طرح‌ها با مجموع سرمایه‌گذاری چهار هزار و ۲۰۲ میلیارد ریالی، ۱۰۵ شغل مستقیم ایجاد کرده و ظرفیت اقامتی گلستان را برای ۴۲۵ نفر افزایش خواهد داد.

به گفته وی این پروژه‌ها شامل اقامتگاه‌های بوم‌گردی در توسکستان، هتل اکوتوریستی در میانکاله، و مزارع گردشگری مانند توسکا است.