جنگ «میانکاله» برای بقا/ فاصله کوتاه بهشت پرندگان با کانون های ریزگرد

به گزارش برنا؛ میانکاله از لحاظ موقعیت جغرافیایی در جنوب شرقی دریای خزر و حوزه شهرستان‌های بندرترکمن، بندرگز، نوکنده و بهشهر از ۶۰ کیلومتر طول و حداکثر ۱۲ کیلومتر عرض برخوردار بوده و دارای امتداد شرقی - غربی است.

ثبت خلیج گرگان در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و «لپو زاغمرز» در استان مازندران به‌ عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر ثابت کرد این خلیج و نواحی اطراف آن یک مجموعه ارزشمند زیست ‌محیطی است که علاوه بر حفظ چرخه زیست دریای خزر در معیشت جوامع محلی که حدود ۵۰۰ هزار تا یک میلیون نفر از جمعیت منطقه تحت تاثیر مستقیم خلیج گرگان هستند، اثرگذاری مستقیم دارد.

تالاب میانکاله از دهستان میانکاله در شهرستان بهشهر تا آشوراده در استان گلستان وسعت دارد و این منطقه به دلیل داشتن پهنه آبی مناسب با ذخایر غذایی غنی و آبزیان همه ساله پذیرای بیش از ۳۰ تا ۴۰ گونه از پرندگان مهاجر زمستان گذران و بیش از ۱۰۰ گونه از پرندگان بومی آبزی و کنارآبزی است.

این تالاب به دلیل داشتن پهنه آبی مناسب با ذخایر غذایی غنی و آبزیان همه ساله پذیرای بیش از ۳۰ تا ۴۰ گونه از پرندگان مهاجر زمستان گذران و بیش از ۱۰۰ گونه از پرندگان بومی آبزی و کنارآبزی است و با داشتن پناهگاه حیات وحش به مساحت حدود ۲۲ هزار هکتار در حوزه مازندران و تنوع گیاهی از جمله درختان سازیل و انار وحشی که تغذیه برخی پرندگان را تشکیل می‌دهد توانست بیش از ۵۰۰ گونه جانوری را در خود جای دهد و به نوعی بهشت پرندگان استان نام بگیرد و با این تنوع زیستی به عنوان یکی از ذخیره گاه‌های زیست کره جهان از سوی سازمان‌های جهانی حفاظت از محیط زیست قرار گرفت.

با گسترش کاهشی شدن شدت آب سفره های زیر زمینی در منطقه شرق استان که تالاب میانکاله در آن قرار دارد فرایند خشک شدن تالاب بین المللی با وجود اجرای طرح آبخیزداری در منطقه بالا دست شدت گرفت و نتوانسته مانعی بر سر راه این روند شود.

بنا به داده ها و گزارش های اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری به ازای هر هکتار آبخیزداری، ۵۳۰ متر مکعب در آبخوان ها تقویت می شود و با توجه به اهمیت حفاظت از منابع آبی میانکاله از سال گذشته چهار طرح آبخیزداری در قالب بند و رسوپ گیر در حوزه ساحلی بهشهر و گلوگاه در حال اجرا است.

تا همین چند سال اخیر سه چهارم از پای پرندگان مهاجر در داخل آب تالاب میانکاله بوده است، اما اکنون به دلیل کم بارشی عمق آب این تالاب کاهش محسوسی یافت و کمتر از از یک چهارم پای پرندگان داخل آب قرار دارد.

علاوه بر موضوع کم بارشی و کاهشی شدن سفره های آب زیرزمینی، عقب نشینی آب دریای خزر نیز در افزایش خشک شدن میانکاله مزید بر علت شد. آمارها نشان می‌دهد که روند کاهشی تراز آب دریای خزر در ۲ دهه گذشته نیز مشاهده می‌شد، اما در چند سال اخیر این روند کاهشی با سرعت بیشتری مشاهده شده است.

نوسان‌های آب دریای خزر به صورت علمی و رسمی از سال ۱۸۳۷ با ساخت ایستگاه‌های متعدد رصد می‌شود. در ایران هم این اقدام مطالعاتی از سال ۱۳۲۰ با ایجاد یک ایستگاه در بندرانزلی آغاز شد. طبق داده‌های موجود در دهه ۱۹۳۰ روند کاهشی سطح آب دریای خزر آغاز شد که تا سال ۱۹۷۷ میلادی / ۱۳۵۶ خورشیدی ادامه داشت. در این بازه زمانی افت شدید سطح آب دریای خزر به میزان قابل توجهی مشاهده می‌شد. به طوری که سطح آب دریای خزر در سال ۱۳۵۶ پایین‌ترین سطح آب این دریا طی ۵۰۰ سال اخیر عنوان شده است.

البته بنا به اظهارات کارشناسان این کاهش تراز آب عمدتا تحت تاثیر ۲ عامل اقلیم و مدیریت منابع آب رودخانه‌ای رقم خورد. ساخت سدهای متعدد روی رودخانه اصلی و تاثیرگذار این حوضه یعنی رود ولگا هم تاثیر زیادی در رقم خوردن این موضوع داشت.

این روند کاهشی از سال ۱۳۵۶ متوقف شد و تا سال ۱۳۷۴ روند افزایشی تراز سطح آب دریای خزر رقم خورد که خساراتی هم به سواحل استان‌های شمالی وارد کرد. در همان دوران و سال ۱۳۷۱ نیز مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر به واسطه همین تغییرات و نوسانات در مرکز مازندران تاسیس شد.

آمارها نشان می‌دهند که از سال ۱۳۷۴ دوباره روند کاهشی تراز سطح آب خزر آغاز شد. اتفاقی که در حال حاضر در دریای خزر دیده می‌شود نیز استمرار همین روند کاهشی است.

به گفته کارشناسان و بنا به آمارهای رسمی اگر روند کاهشی آب این دریا به طور میانگین ۱۰ سانتیمتر در نظر گرفته شود، این میزان اکنون در حال نزدیک شدن به سه برابر است. پاییز و زمستان سال ۱۴۰۰ کاهش ۲۵.۶ سانتیمتری سطح آب دریا نسبت به فصل مشابه سال قبل ثبت شد. اما این میزان در بهار ۱۴۰۱ به ۲۸ سانتیمتر و در تابستان ۱۴۰۱ به ۲۹ سانتیمتر رسید.

کارشناسان می‌گویند ۲۰ سانتیمتر کاهش آب خزر معادل ۲.۵ برابر دریاچه ارومیه در زمان پرآبی است که طی یک سال، یعنی سال ۲۰۲۱ میلادی از این دریا کاسته شده است.

علاوه بر این مسائلی که از آن نام برده شد قرار گرفتن مازندران در مسیر خشکسالی و کاهش ۶۹ درصدی بارش باران نیز بر این تالاب تاثیر خود را گذاشته است.

مدیرکل هواشناسی مازندران با بیان این که، پیش‌بینی می‌شود در آذر و دی‌ماه امسال بارش کمتر از نرمال و دما نیم تا ۱.۵ درجه سانتی‌گراد بالاتر از حد طبیعی باشد، گفت: این خطه از شمال اکنون با کاهش بارش باران ۶۹ درصد در آبان امسال به نسبت مقایسه با دوره بلندمدت بارندگی در مسیر خشکسالی قرار گرفته است.

هوشنگ بهزادی اظهار کرد: بررسی وضعیت آبان‌ماه سال جاری حاکی از انحراف محسوس بارش باران از شرایط نرمال است.

وی افزود: میزان بارش ثبت‌ شده در این ماه تنها ۲۵.۶ میلی‌متر بوده که در مقایسه با میانگین بلندمدت ۸۲.۱ میلی‌متری، کاهش ۶۹ درصدی را نشان می‌دهد.

مدیرکل هواشناسی مازندران در ادامه خاطرنشان کرد: میانگین دمای هوا نیز در آبان ۱۴۰۴، عدد ۲۴.۷ درجه سانتی‌گراد را ثبت کرده که این مقدار ۲.۵ درجه فراتر از نرمال بلندمدت و حدود ۱۱ درجه بیشتر از دمای هوای سال گذشته است.

حرکت پیشرونده خشکی در تالاب میانکاله

وضعیت خشکی میانکاله بدینگونه ای است که استاندار مازندران ابتدای سال جاری از خشک شدن ۱۵ هزار هکتار از این تالاب خبر داد و اعلام کرد: در حال حاضر ۱۵ هزار هکتار از ۴۵ هزار هکتار پهنه آبی تالاب میانکاله رو به خشکی رفته که باید برای برون رفت آن تلاش کرد.

مهدی یونسی رستمی افزود: برای برون رفت از مشکل خشکی تالاب هم بااستفاده از توان نیروهای متخصص باید چاره اندیشی شود که در حال بررسی است.

علاوه بر معضلات و مشکلات زیست محیطی همچون گرد و غبار وآلودگی هوا براثر خشک شدن تالاب میانکاله، ‌ تداوم خشکسالی و کم آبی ها تالاب ها موجب کوچ اجباری پرندگان مهاجر در مازندران شده است؛ ‌موضوعی که یکی از کارشناسان حیات وحش مازندران نیز به آن اشاره کرد.

کم آبی و تاثیر آن بر پرندگان مهاجر

کوروس ربیعی گفت: پرندگان مهاجر بر اساس تقویم زمانی خود مهاجرت و جابجایی از شمال سیبری به مناطق جنوب خزر را انجام می دهند اما ماندگاری آنها در یک زیستگاه بستگی به شرایط آب و تغذیه مناسب دارد.

وی با اشاره به این که بارش های کم در پاییز امسال شرایط آب گیری تالاب ها و آب بندانهای این خطه از شمال را به تاخیر انداخت، اظهار کرد: بدون تردید پرنده مهاجری که برای ماندگاری در یک زیستگاه به آب نیاز دارد نمی تواند در گستره خشکی زمستان گذرانی کند.

این کارشناس حیات وحش ادامه داد: شالیزارهای این خطه از شمال هم یکی از زیستگاه های پرندگان مهاجر محسوب می شود که طولانی شدن برداشت کشت دوم برنج و کم بارشی پاییز این زیستگاه را به درستی برای مهمانان سیبری فراهم نکرد.

ربیعی با بیان این مطلب که خشکسالی بر روی رودخانه های مازندران که تامین کننده آب برای آب خوانهای مختلف این استان است تاثیر زیادی دارد، اظهار کرد: به طور کلی همه این عوامل در فرایند مهاجرت و ماندگاری پرندگان مهاجر تاثیر گذار هستند.

این کارشناس حیات وحش با اشاره به این مطلب که این دوره همزمان با شروع مهاجرت پاییزه پرندگان مهاجر است و درست در وضعیتی که سایر اراضی پیرامونی به دلیل تداوم فعالیت‌های کشاورزی از شرایط مناسبی برای زیست و تغذیه پرندگان مهاجر برخوردار نمی باشند، اظهار کرد: برخی از آب بندان های این خطه از شمال مناسب‌ترین محیط و تنها پناهگاه امن برای پرندگان مهاجری است که از نقاط مختلف از جمله شمال سیبری به این استان برای زمستان گذرانی مهاجرت می کنند.

کارشناس حیات وحش اظهار کرد: در شرایط فعلی برخی از تالاب ها و آب خوانهای مازندران که زیستگاه مناسبی برای پرندگان مهاجر محسوب می شود امنیت آنها باید با دقت و حساسیت بالا تامین شود.

مازندران دارای ۲ تالاب بین‌المللی میانکاله و فریدونکنار و چندین تالاب و آبگیر محلی چون ساهون، لپو و پلنگان، ولشت، استخرپشت، گل‌پل، خضر نبی، شورمست، دریوک، سراندون و بالندون، گز و کندوچال است.

مازندران همچنین افزون بر ۸۰۰ قطعه آب‌بندان به مساحت ۱۷ هزار هکتار دارد. همه ساله در فصل زمستان۱۰۰ گونه پرنده مهاجر زمستان گذران با جمعیتی حدود ۳۰۰ هزار بال به مازندران مهاجرت می‌کنند.

بر اساس آمارهای رسمی، تاکنون بیش از ۴۹۰ گونه جانوری از رده‌های مختلف مهره‌داران اعم از پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان و ماهی‌ها در زیست‌بوم مازندران شناسایی شده‌اند.

پرندگان با ۳۱۷ گونه از ۵۸ خانواده، پستانداران با ۶۳ گونه و ۱۹ خانواده، دوزیستان با ۹ گونه از ۶ جنس و ۶ خانواده، خزندگان با ۲۶ گونه از ۲۱ جنس و ۱۱ خانواده و ماهی‌ها با ۷۵ گونه بخشی از تنوع زیستی حیات وحش مازندران را تشکیل می‌دهند.

وضعیت نگران کننده کاهش آب در میانکاله

بر اساس بررسی هایی که چهره های علمی انجام داده اند وسعت میانکاله در حوزه مازندران در سال ۱۳۷۳ به میزان ۵۵ هزار هکتار بود و براساس آخرین برآوردهایی که در کارگروه احیای میانکاله انجام شد این وسعت به ۲۲ هزار هکتار یعنی کمتر از نصف کاهش یافته که این امر تاثیرات فراوانی در کاهش حضور پرندگان مهاجر در مازندران داشته است.

بر اساس مطالعه صورت گرفته در سال ٢٠١٧ مشخص شد که آب خزر تا سال ٢٠۵٠ پسروی خواهد داشت و این پسروی بنا به گفته کارشناسان به علت تغییرات اقلیمی است که احتمال افزایش هم دارد در حالی که حدود ۵۰ درصد پسروی دریایی خزر به سرعت تبخیر آب در آن بر می گردد و در صورتی این روند با این سرعت ادامه یابد ٢٠ تا ٢۵ درصد مساحت خزر در بخش شمالی که سواحل روسیه را شامل می شود، کاهش خواهد داشت.

نتایج این مطالعات همچنین نشان داده تنها در سال های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ سطح آب دریای خزر با کاهش حدود ۵۰ سانتیمتری مواجه بوده که این رخداد به عقب نشینی دریا از ۱۰ متر تا ۱۰۰ متر در سواحل مختلف منجر شده است.

مطالعات و اندازه گیری دقیق زمینی که در ایستگاه های شاخص ساحلی دریای خزر انجام گرفته این مساله سبب افزایش قابل توجه محدوده ساحلی در طول بیش از ۸۵۰ کیلومتر سواحل شمالی کشور شد و کارشناسان معتقدند: با تشدید روند کاهشی آب، شاهد پسروی بیشتر دریا و خروج بخش عمده ای از بستر دریا در آینده ای نه چندان دور باشیم.

مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران نیز اخیرا با اشاره به وضعیت نگران‌کننده تالاب میانکاله و خلیج گرگان گفت: این تالاب بین‌المللی طی سال‌های اخیر با کاهش چشمگیر سطح آب، افزایش شوری، کاهش کیفیت آب و افت ارتباط هیدرولوژیک با دریای خزر مواجه شده است.

محمدرضا کنعانی با اشاره به برخی شاخص‌های هیدرولوژیک از جمله تراز فعلی خزر، افزایش دمای آب، کاهش ورودی‌ها و بیلان منفی آبی منطقه، وضعیت فعلی این اکوسیستم را «هشداردهنده» توصیف کرد.

کنعانی به اجرای طرح جامع احیای میانکاله اشاره کرد و توضیح داد که این طرح به‌صورت فرابخشی و با همکاری دستگاه‌های مسئول در حال اجرا است و اقداماتی مانند لایروبی کانال‌ها، مدیریت ورودی‌های آبی و تأمین حق‌آبه زیست‌محیطی در دستور کار قرار دارد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران، با تأکید بر ضرورت همکاری هماهنگ میان کشورهای ساحلی خزر خاطرنشان کرد: اکوسیستم دریای خزر پیوستگی هیدرولوژیک و ساختاری دارد و مدیریت سواحل و تالاب‌های جنوب خزر بدون همکاری اثرگذار و برنامه‌ریزی مشترک کشورهای منطقه امکان‌پذیر نیست.

وی در پایان اضافه کرد که چارچوب‌های منطقه‌ای نظیر کنوانسیون تهران می‌توانند بستر مؤثری برای هماهنگ‌سازی اقدامات مشترک میان کشورهای عضو فراهم کنند.