از آزمایشگاه تا سلامت مردم؛ محصولات دانشبنیان چگونه زندگی را نجات میدهند؟/ برووکراسی سد بزرگ فناوری
زهرا وجدانی: در دنیای امروز سلامت جامعه بیش از هر زمان دیگری به زیرساختهای علمی، آزمایشگاهی و فناورانه وابسته است؛ زیرساختهایی که اگرچه اغلب از دید عموم مردم پنهان میمانند اما نقشی تعیینکننده در تشخیص بیماریها، تولید دارو، کنترل عفونتها و ارتقای کیفیت زندگی ایفا میکنند. از آزمایش سادهای که نتیجه آن مبنای تصمیمگیری پزشک قرار میگیرد تا دارویی که با اطمینان مصرف میشود همگی بر شانه تجهیزاتی استوارند که دقت، ایمنی و استاندارد بودن آنها مستقیما با جان انسانها گره خورده است. در این میان بومیسازی و تولید داخلی تجهیزات آزمایشگاهی نهتنها یک دستاورد فناورانه بلکه یک ضرورت اجتماعی و راهبردی برای تضمین سلامت پایدار، کاهش وابستگی و افزایش تابآوری نظام درمانی کشور به شمار میرود.
در این گزارش با تکیه بر گفتوگو با مدیر فناوری یک شرکت دانشبنیان در حوزه تجهیزات آزمایشگاهی به نقش و اهمیت تجهیزات آزمایشگاهی تولید داخل، ویژگیهای فنی و اقتصادی آنها و تاثیر غیرمستقیم اما عمیقشان بر زندگی روزمره مردم و نظام سلامت کشور میپردازیم.
محصول کلیدی اول (سمپلر متغیر): ابزار دقیق نمونهبرداری مایعات
مسعود باباییفروتن، مدیر فناوری شرکت سوگند تک در حاشیه نمایشگاه ایران ساخت در گفتوگو با خبرنگار علمی برنا میگوید: سمپلر متغیر از منظر فنی یک دستگاه دستی نمونهبردار است که کاربر میتواند حجم نمونهبرداری را با دقت انتخاب و تنظیم کند. بهعبارت دیگر این دستگاه مشابه یک سرنگ حجمی است اما دقت و تکرارپذیری آن در سطوحی فراتر از سرنگهای معمولی قرار دارد؛ بهویژه در حجمهای بسیار کوچک (microliter) که در آزمایشهای مولکولی، سلولی و بیوتکنولوژی ضرورت دارد. عملکرد سمپلر بر پایه مکانیسمی است که حجم انتقال مایع را با کمک پیستون یا مکانیزم الکترونیکی/مکانیکی ثابت نگاه میدارد تا هر بار همان حجم کاملا منتقل شود؛ این ویژگی برای تکرارپذیری نتایج آزمایشها حیاتی است.
سمپلرها در تمام آزمایشگاههایی که با مایعات سروکار دارند کاربرد دارند؛ از جمله آزمایشگاههای تشخیص طبی (نمونهگیریهای بالینی، آمادهسازی نمونه برای PCR و تستهای بیوشیمیایی)، آزمایشگاههای تحقیقاتی (بیوتکنولوژی، زیستمولکولی، کشت سلولی) و فرایندهای دقیق داروسازی و پژوهشی را نام برد. بر اساس توضیحات مدیر فناوری، سمپلر متغیر تولیدی این شرکت بهعنوان یک محصول جنرال در آزمایشگاهها معرفی شده است؛ یعنی طیف وسیعی از آزمایشها را پوشش میدهد.
نمونههای خارجی شناختهشده سمپلرها عمدتا ساخت آلمان، آمریکا، ژاپن و فرانسه هستند و در بازار جهانی از حیث دقت و کیفیت اعتبار دارند.
براساس گفته این فعال فناور نسخه تولید داخل در قیمت تقریبا یکچهارم نمونههای برتر خارجی عرضه میشود. علاوه بر مزیت قیمتی نکته فنی مهم دیگری که شرکت برجسته کرده، کالیبراسیون و نگهداری مستقل است؛ بدین معنی که سرویسهای نگهداری، کالیبراسیون و قطعات یدکی وابسته به واردات نیستند و در شرایط تحریم میتوانند نیاز داخل را تامین کنند. این استقلال فنی–تامینی برای آزمایشگاههای داخل کشور در زمانهای محدودیت واردات یک مزیت عملیاتی و استراتژیک بهشمار میرود.
طبق اظهارات مدیر فناوری، سمپلر متغیر تولیدی این شرکت تا کنون نزدیک به ۲۰۰ ست فروخته و نصب شده است که نشانگر نفوذ مناسب در بازار داخل و پذیرش در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی است.
محصول کلیدی دوم (سیستم جار کنترلر بیهوازی): تولید کننده شرایط بدون اکسیژن برای کشت میکروبی
سیستم جار کنترلر بیهوازی ابزاری است برای ایجاد و کنترل شرایط بیهوازی جهت کشت میکروبی؛ شرایطی که در آن غلظت اکسیژن کنترل شده یا حذف میشود تا باکتریها و میکروارگانیسمهای بیهوازی (anaerobes) بتوانند رشد کنند. این سیستم معمولا شامل بخشهایی برای حذف/جذب اکسیژن، تنظیم ترکیب گازی، کنترل دما و گاهی اعمال فشار یا خلا کنترلشده است. در کاربردهای میکروبیولوژی تشخیصی و تحقیقاتی، دسترسی به شرایط دقیق بیهوازی برای شناسایی پاتوزنها (پاتوژنهای بیهوازی) و بررسی حساسیت آنتیبیوتیکی ضروری است.
باباییفروتن اشاره میکند که تولیدکنندگان پیشرفته این نوع سیستمها در دنیا بیشتر در انحصار شرکتهای آمریکایی هستند؛ یعنی بازار جهانی در این حوزه بهنوعی تحت سلطه چند تولیدکننده بزرگ است. با این حال این شرکت فناور محصولی را بهعنوان نمونه انحصاری در ایران معرفی کرده که مزایای رقابتیاش شامل قیمت پایینتر و خدمات پس از فروش محلی است.
این دستگاه تقریبا یکپنجم نمونههای خارجی قیمت دارد. علاوه بر قیمت شرکت خدمات پس از فروش و نگهداری را بهعنوان نقاط قوت برجسته کرده که برای مراکز تشخیصی و تحقیقاتی که نیاز به تعمیرات سریع و تامین قطعات دارند، اهمیت بالایی دارد.
بر اساس اطلاعات شرکت نزدیک ۱۵ دستگاه سیستم جار کنترلر بیهوازی در آزمایشگاههای کشور نصب شده است. این رقم نشان میدهد که پذیرش اولیه در مراکز آزمایشگاهی وجود دارد اما بازار بالقوه برای افزایش نصبها و کاربرد بالاتر در بیمارستانها و مراکز تشخیصی همچنان گسترده است.
محصول کلیدی سوم (گلاوباکس Glove Box): اتاقک کنترلشده برای کار استریل و حساس
گلاوباکس یک محفظه بسته با دستکشهای متصل (gloves) است که محقق یا اپراتور از بیرون با دستکشها وارد محفظه میشود، اما محفظه از محیط بیرون جدا میماند. هدف ایجاد یک محیط کلینیکی و استریل یا کنترلشده برای انجام عملیات حساس است؛ عملکرد گلاوباکس شبیه یک کلینروم کوچک (clean room) است که پارامترهای محیطی مانند ذرات معلق، آلودگی میکروبی و گاهی ترکیب گازی را تحت کنترل قرار میدهد.
به گفته این مدیر فناوری، انواع گلاوباکسها میتوانند شامل گلاوباکسهای ایزوله (برای شرایط استریل)، گلاوباکسهای حفاظتشده و گلاوباکسهای دارای کنترل اتمسفری باشند.
گلاوباکسها در فرایندهای تولید دارو، آمادهسازی نمونههای حساس و فرایندهای کشت سلولی و بیوتکنولوژی کاربرد دارند؛ مخصوصا هنگام نیاز به جلوگیری از آلودگی محیط داخلی یا محافظت از نمونه در مقابل عوامل محیطی.
به گفته بابایی نمونههای خارجی این محصول عمدتا از آمریکا و دیگر کشورهای آسیایی و اروپایی وارد میشوند و قیمت تمامشده این محصول یکپنجم نمونههای خارجی است و خدمات پس از فروش محلی یکی دیگر از مزایای رقابتی است. این اختلاف قیمت میتواند اثر مهمی در کاهش هزینه سرمایهای برای آزمایشگاههای نوپا و کارگاههای تولید دارو داشته باشد.
تعداد نصبشده گلاوباکسهای این شرکت تقریبا ۱۰ دستگاه در سراسر کشور گزارش شده است؛ رقمی که نشاندهنده حضور در بازار اما با ظرفیت رشد بیشتر است.
محصول کلیدی چهارم (پمپ پریستالتیک): انتقال مایعات با تماس غیرمستقیم
پمپ پریستالتیک نوعی پمپ جابجایی مثبت است که مایع از طریق فشردن لولهای انعطافپذیر بین رولرها عبور میکند؛ در این مکانیزم، سیال تنها با سطح داخلی لوله در تماس است و اجزای مکانیکی پمپ با سیال تماس مستقیم ندارند. این ویژگی مزیت بزرگی است برای انتقال محیطهای کشت، محلولهای دارویی یا دیگر سیالات استریل و حساس، زیرا ریسک آلودگی متقاطع و نیاز به شستوشوی پیچیده کاهش مییابد.
به گفته این فعال فناور، پمپ پریستالتیک قابلیت جابجایی حجمهای زیر یک سیسی تا چند لیتر بر دقیقه را با برنامهریزی دیجیتال فراهم میکند؛ یعنی از مقیاسهای بسیار کوچک تا جریانهای چند لیتری در دقیقه قابل تنظیم است. این طیف عملکردی، کاربردهای گستردهای در آزمایشگاهها، صنایع دارویی و مراکز تحقیقاتی دارد.
این محصول نیز یکچهارم نمونههای مشابه خارجی قیمتگذاری شده است و بهدلیل همین مزیت قیمتی همراه با قابلت برنامهریزی و عدم تماس اجزای داخلی با مایع میتواند گزینه مناسبی برای فرایندهای تولید دارو و آزمونهای حساس به آلودگی باشد.
مشتریان اصلی این محصولات بر اساس گفتههای مدیر فناوری عبارتاند از: دانشگاهها (از جمله دانشگاههای علوم پزشکی)، مراکز تحقیقاتی و پژوهشی، پژوهشکدهها، داروسازیها و واحدهای فعال در حوزههای سلولی، مولکولی و ژنتیک است. این تقسیمبندی منطقی است زیرا محصولات شرکت (سمپلرها، گلاوباکس، پمپها و سیستمهای بیهوازی) عمدتا در این بخشها کاربرد مستقیم دارند. فروش بهصورت عمده به این مجموعهها اختصاص دارد و بهدلیل نقش حمایتی این تجهیزات در زنجیره تشخیص و تولید دارو تاثیر غیرمستقیمی بر سلامت عمومی جامعه دارد؛ بهویژه زمانی که ابزارهای تولید داخل جایگزین نمونههای وارداتی میشوند و دسترسی مراکز درمانی و تحقیقاتی به تجهیزات کلیدی آسانتر و ارزانتر میگردد.
تاثیر محصولات بر نظام سلامت و جامعه
این مدیر فناور جوان بهدرستی اشاره میکند که مشتریان مستقیم محصولاتش اغلب بهصورت غیرمستقیم با مردم در تماساند؛ یعنی این ابزارها خود به دست مصرفکنندگان نهایی (عموم مردم) تحویل داده نمیشوند، بلکه از طریق موسسات تشخیصی و تولیدکنندگان دارو تاثیر خود را بر سلامت عمومی اعمال میکنند. نمونههایی از این تاثیرات عبارتاند از:
• دستگاه جار کنترلر بیهوازی که امکان انجام صحیح تستهای میکروبی را فراهم میکند و در نتیجه به پزشکان کمک میکند تا نوع عفونت را دقیقتر تشخیص دهند و درمان آنتیبیوتیکی مناسبتری انتخاب شود؛
• گلاوباکس که شرایط تولید ایمن و استریل برای تولید داروها و فرآیندهای حساس فراهم میآورد؛ بدین ترتیب کیفیت محصولات دارویی افزایش یافته و ایمنی مصرفکننده نهایی ارتقاء مییابد؛
• پمپ پریستالتیک و سمپلرها که در فرایندهای تولید و آزمونهای کیفی نقش دارند و در نهایت بر قابلیت اطمینان تستها و کیفیت تولیدات تاثیرگذارند.
این نکات نشان میدهد که سرمایهگذاری در تولید تجهیزات آزمایشگاهی داخلی علاوه بر جنبههای اقتصادی دارای ابعاد کلانتری در حوزه سلامت عمومی، استقلال فنی و تداوم خدمات درمانی کشور است.
چالشها و موانع تولید: نقدینگی، برووکراسی و زیرساختها
باباییفروتن از جمله چالشهای اصلی شرکت در مسیر تولید و عرضه را به سه دسته عمده تقسیم کرده است:
۱. نقدینگی و سرمایه در گردش: تولید تجهیزات آزمایشگاهی مستلزم سرمایهگذاری در خطوط تولید، قطعات الکترونیکی، مواد اولیه خاص و نیروی کار ماهر است؛ کمبود سرمایه در گردش میتواند زنجیره تامین را مختل و زمان تحویل را طولانی کند.
۲. مجوزها و برووکراسی اداری: فرآیندهای اخذ مجوزها و مقررات اداری طولانی و پیچیده، شرکتهای فناور را در مسیر تولید با کندی مواجه میسازد. مدیر فناوری پیشنهاد داده که روند صدور مجوزها باید بهسمت هوشمندسازی و اتوماسیون سوق یابد تا موانع برووکراتیک کاهش یابند. او انتقاد میکند که برخی سامانههای موجود صرفا جنبه معرفی دارند و در عمل به تسهیل فرایندها کمک نمیکنند.
۳. زیرساختهای پایهای: محدودیتهای زیرساختی مانند ناپایداری در برق، آب یا گاز میتواند زمانبندی تولید و تحویل را بههم بریزد که در نتیجه تعهدات قراردادی شرکت را تحتالشعاع قرار میدهد. برای مثال قطعی برق در خط تولید یا مشکل در تامین آب مقطر یا سیالات فرایندی میتواند تولید را متوقف سازد.
پیشنهادات راهبردی در برابر سدها
این فعال فناور جوان برای رفع موانع فوق پیشنهاد میکند که اولویت بر رفع موانع برووکراسی و نوسازی فرایندهای صدور مجوز باشد؛ استفاده از سامانههای اثربخشتر و اتوماسیون اداری میتواند زمان لازم برای تاییدیهها را کاهش دهد و عرضه محصولات دانشبنیان را سرعت بخشد. همچنین بهبود زیرساختهای صنعتی و فراهمسازی تسهیلات مالی برای شرکتهای فناور از دیگر راهکارهای موثر میتواند باشد.
پیامدهای راهبردی تولید بومی
از منظر فنی تولید تجهیزاتی مانند سمپلر، پمپ پریستالتیک، گلاوباکس و سیستمهای بیهوازی مستلزم توسعه دانش مهندسی دقیق، کنترل کیفیت و فرآیندهای کالیبراسیون است. امکان کالیبراسیون داخلی و نبود وابستگی به واردات یک مزیت فنی راهبردی نشان داده است که در بلندمدت منجر به ارتقای قابلیت نگهداری و کاهش هزینههای عملیاتی مراکز آزمایشگاهی میشود.
از منظر اقتصادی، قیمتگذاری رقابتی (یکچهارم تا یکپنجم نمونههای خارجی) پتانسیل جلب بازار داخلی را دارد؛ اما باید توجه داشت که پذیرش کامل بازار مستلزم اثبات کیفیت در طول زمان، استانداردسازی و پشتیبانی فنی مستمر است.
از منظر نظام سلامت، تقویت تولید داخلی تجهیزات آزمایشگاهی میتواند زنجیره تشخیص و تولید دارو را مقاومتر نماید و دسترسی سریعتر و ارزانتر به فناوریهای کلیدی را ممکن سازد؛ بهویژه در شرایط تحریمی یا ناپایداری در تامین واردات تولیدکنندگان داخلی میتوانند نقش محوری ایفا کنند.
توصیههای سیاستمحور برای ارتقای زیستبوم تولید تجهیزات آزمایشگاهی
با توجه به گفتوگو مدیر فناوری این شرکت دانشبنیان چند نکته راهبردی برای تقویت تولید داخلی را میتوان پیشنهاد کرد.
• تسهیل دریافت مجوزها و اتوماسیون فرآیندهای اداری: کاهش زمان و پیچیدگی مجوزدهی، ارایه مسیرهای شفاف برای ارزیابی فنی و ورود محصول به بازار را تسریع میکند.
• حمایت مالی هدفمند: ارائه تسهیلات سرمایه در گردش و خطوط اعتباری برای شرکتهای دانشبنیان بهمنظور پوشش هزینههای تولید و تامین قطعات تا زمان دریافت درآمد.
• ایجاد شبکه خدمات پس از فروش و کالیبراسیون استاندارد: توسعه مراکز سرویس و آموزش نیروی انسانی برای نگهداری و کالیبراسیون تجهیزات بهویژه برای تجهیزاتی که در تشخیص بالینی بهکار میروند.
• تضمین زیرساختهای صنعتی: پایش و بهبود پایداری برق، آب و گاز در نواحی صنعتی و پارکهای فناوری که میزبان تولیدکنندگان تجهیزات آزمایشگاهی هستند.
• حمایت از استانداردسازی و بینالمللیسازی: کمک به اخذ گواهینامهها و استانداردهای بینالمللی برای محصولات کلیدی میتواند مسیر صادرات و اعتبار بینالمللی را هموار سازد.
پیوند عمیق میان فناوریهای بهظاهر تخصصی آزمایشگاهی و زندگی روزمره مردم وجود دارد؛ پیوندی که اغلب دیده نمیشود اما آثار آن در سلامت فردی و اجتماعی کاملا ملموس است. تجهیرات آزمایشگاهی مستقیما در خط مقدم تشخیص بیماریها، تولید ایمن دارو و انجام تحقیقات زیستی قرار دارند و کیفیت عملکرد آنها میتواند مسیر درمان، نوع مداخله پزشکی و حتی سرنوشت یک بیمار را تعیین کند. از این منظر تولید داخلی چنین تجهیزاتی صرفا یک فعالیت صنعتی یا فناورانه نیست بلکه بخشی از زنجیره امنیت سلامت جامعه محسوب میشود.
با تکیه بر دانش فنی بومی امکان تولید تجهیزاتی با کیفیت قابل رقابت با نمونههای خارجی و با هزینهای بهمراتب کمتر وجود دارد؛ موضوعی که بهویژه در شرایط محدودیتهای وارداتی و تحریم اهمیت دوچندان مییابد. کاهش قیمت تمامشده تا یکچهارم یا یکپنجم نمونههای خارجی، استقلال در کالیبراسیون و خدمات پس از فروش و دسترسی سریع مراکز علمی و درمانی به تجهیزات حیاتی همگی عواملی هستند که میتوانند به افزایش عدالت در دسترسی به خدمات آزمایشگاهی و ارتقای کارآمدی نظام سلامت منجر شوند.
در عین حال چالشهایی مانند کمبود سرمایه در گردش، برووکراسیهای فرساینده اداری و محدودیتهای زیرساختی نشان میدهد که مسیر توسعه تولید تجهیزات پیشرفته در کشور همچنان نیازمند حمایت هدفمند و سیاستگذاری هوشمندانه است. حذف موانع غیرضروری، حرکت بهسوی هوشمندسازی فرایندهای صدور مجوز و تقویت زیرساختهای صنعتی میتواند زمینه را برای رشد پایدار چنین شرکتهایی فراهم کند و ظرفیت آنها را از تامین نیاز داخلی به حضور در بازارهای منطقهای و بینالمللی ارتقا دهد.
سرمایهگذاری بر تولیدکنندگان داخلی تجهیزات آزمایشگاهی، سرمایهگذاری بر سلامت جامعه است؛ سرمایهگذاریای که بازده آن نهتنها در شاخصهای اقتصادی بلکه در دقت تشخیص، کیفیت درمان، ایمنی داروها و اعتماد عمومی به نظام سلامت نمایان میشود.
در نهایت پرسشی جدی و چالشبرانگیز باقی میماند که فراتر از یک شرکت یا یک محصول است و بخش از آن به سرنوشت نظام سلامت گره خورده است: آیا میتوان انتظار تشخیص دقیق، درمان موثر و امنیت سلامت جامعه را داشت وقتی ستونهای پنهان اما حیاتی آن یعنی تجهیزات آزمایشگاهی بومی و تولیدکنندگان دانشبنیان همچنان درگیر بروکراسی، استانداردسازی، کمبود حمایت و بیتوجهی سیاستی هستند؟
انتهای پیام/
