سیر تا پیاز ایرانساخت ۱ تا ۱۳؛ نگاهی به بزرگترین نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی کشور
زهرا وجدانی: در دهه گذشته سیاستهای کلان کشور در حوزه اقتصاد مقاومتی و تاکید پیدرپی رهبر معظم انقلاب بر حمایت از تولید ملی بهتدریج به تبلور سازوکارهایی منجر شده است که هدفشان کاهش وابستگی فناوری و تجهیزات تحقیقاتی به واردات خارجی است. از دل این سیاستها نمایشگاه تجهیزات، مواد آزمایشگاهی و تست و آزمون ایرانساخت شکل گرفت؛ رویدادی که فراتر از یک بازار عرضه و تقاضا بهعنوان یک اهرم سیاستگذاری برای تحریک تقاضا، رشد شرکتهای دانشبنیان و اصلاح ساختار بازار تجهیزات آزمایشگاهی در کشور عمل کرده است. در طول دوازده دوره برگزاری این نمایشگاه (۱۳۹۲–۱۴۰۳) مدلهای حمایتی، ابزارهای اجرایی و سیاستگذاریهای مربوطه تحول یافته و اکنون در آستانه سیزدهمین دوره این رخداد به یکی از ارکان زیستبوم نوآوری و فناوری ایران تبدیل شده است. در این گزارش با تکیه بر آمار رسمی معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری، سخنان مسئولان نمایشگاه و سند تاریخی ادوار گذشته، به تحلیل جامع ساختار حمایتی، دستاوردهای اقتصادی و ملی، چگونگی بلوغ اکوسیستم ساخت داخل و چشمانداز سیزدهمین دوره نمایشگاه ایرانساخت میپردازیم.
هدفها و منطق شکلگیری نمایشگاه ایرانساخت
نمایشگاه ایرانساخت ریشه در ضرورت کاهش ارزبری و تقویت توان داخلی دارد؛ ضرورتی که از چند منظر (اقتصادی، علمی و امنیت فناورانه) برای کشور مطرح شده است. معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری بهعنوان متولی سیاستهای حمایتی از شرکتهای دانشبنیان این نمایشگاه را نه صرفا بهعنوان یک بستر عرضه محصولات بلکه بهعنوان یک پلتفرم سیاستگذاری تعریف کرده است. این پلتفرم روی دو محور اصلی استوار است: اول، تحریک تقاضای مراکز پژوهشی و دانشگاهی برای خرید تولیدات داخل؛ و دوم، ایجاد مشوقها و چارچوبهایی که شرکتهای فناور را به سمت ارتقای کیفیت، استانداردسازی و رقابت در بازار هدایت کند. به این ترتیب نمایشگاه نقش اهرم را ایفا میکند؛ ابزاری که بدون تحمیل بار سنگین بر بودجه عمومی، بازار گستردهای برای محصولات دانشبنیان ایجاد میکند و در عین حال تولیدکننده را ملزم به طی مسیر بلوغ فناورانه میسازد.
مدل حمایتی معاونت علمی: از سطحبندی تا یارانه هدفمند
یکی از ویژگیهای متمایز این پلتفرم طراحی یک اکوسیستم حمایتی مبتنی بر سطحبندی فناوری و تخصیص یارانه هدفمند است. در عمل تجهیزات براساس سطح تکنولوژیک (از جمله محصولات High Tech) دستهبندی میشوند و سهم یارانه خرید از سوی معاونت علمی متناسب با این سطحبندی محاسبه میگردد. سیاستگذاری کلان بر این مبناست که یارانه بهصورت تدریجی با بلوغ شرکت کاهش یابد؛ به عبارت دیگر کمکهای دولتی باید نقش شتابدهنده ایفا کند نه بستری دائمی برای تداوم زیان یا اتکا. این رویکرد موجب شده تا همراه با حمایت مالی به شرکتها فشار انگیزشی وارد شود تا به کیفیت، استانداردسازی و توان رقابتی در بازار داخلی و بینالمللی بیندیشند.
همچنین معاونت علم و فناوری با اتخاذ چندین مکانیزم اجرایی مکمل سعی در ایجاد یک مسیر منطقی برای رشد شرکتها داشته است: الزام به احراز صلاحیت و دریافت مجوز دانشی (شرکت دانشبنیان)، الزام به کسب گواهیهای انطباق محصول یا تولید (COC/COP) برای حداقل یکی از محصولات سطح یک جهت تضمین کیفیت، شرطگذاری استمرار حمایتها (عدم حمایت سهساله متوالی از یک تجهیز مگر با ارائه برنامه ارتقا) و ملزم ساختن تولیدکنندگان به ارائه برنامههای توسعهای از جمله طراحی صنعتی و بستهبندی. این مجموعه قواعد نه تنها ریسک خرید تجهیزات نامناسب را کاهش میدهد بلکه شرکتها را به نوآوری و برنامهریزی برای ارتقای فنی ملزم میسازد.
همافزایی میان نهادی؛ نقش وزارتخانهها و دستگاههای اجرایی
معاونت علمی برای اثرگذاری بیشتر طراحی نمایشگاه را با رویکرد مشارکتی دنبال کرده است. توافقنامههایی با وزارتخانههای علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و آموزشوپرورش منعقد شده تا ضمن تامین منابع مالی و تسهیل فرایندها نیازهای این دستگاهها از طریق تولیدات داخل تامین گردد. این همافزایی نهادی کمک میکند تا تقاضا از یکسو نهادینه شود و از سوی دیگر فرایندهای تدارکاتی و استانداردسازی با دید یکپارچه و هماهنگ بین متقاضیان بزرگ (نهادهای دولتی و دانشگاهها) و تولیدکنندگان داخلی تسهیل شود. در نتیجه نمایشگاه به نقطه اتصال سیاستگذار، تولیدکننده و مصرفکننده تبدیل گشته است که این سهجانبهگی برای شکلگیری بازار پایدار ضروری است.
تاریخچه تحلیلی ۱۲ دوره: مسیر از شناسایی تا بلوغ بازار (۱۳۹۲–۱۴۰۳)
طی دوازده دوره برگزاری نمایشگاه ایرانساخت تحولات کمّی و کیفی چشمگیری را تجربه کرده است که میتوان آن را در چهار دوره زمانی کلی دستهبندی کرد: شکلگیری و تثبیت (دورههای اول تا سوم)، گذار به تجاریسازی حرفهای (دوره چهارم)، توسعه بازار و اشتغال (دورههای پنجم تا نهم) و دوران بلوغ و اقتصاد دانشبنیان (دورههای دهم تا دوازدهم).
در دوره شکلگیری دوره اول (۱۳۹۲) نمایشگاه نقطه آغاز شناسایی بازیگران داخلی بود؛ در نخستین سال ۱۲۰ شرکت سازنده شناسایی شدند و پیشفاکتورهایی به ارزش ۱۲۰ میلیارد تومان صادر شد که جرقههای اولیه باور به توان تولید داخل را ایجاد کرد.
دوره دوم (۱۳۹۳) کمیت حضور را افزایش داد؛ شمار شرکتها به ۱۹۶ رسید و بیش از ۴۵۰۰ مدل محصول معرفی شد و حجم پیشفاکتورها تا ۷۵۰ میلیارد تومان رشد کرد.
در دوره سوم (۱۳۹۴) جهشی در عمق محصول رخ داد: حضور ۳۰۲ شرکت و ارائه حدود ۸۰۰۰ مدل محصول و صدور پیشفاکتور به ارزش ۱۶۰۰ میلیارد تومان. بازه نخست سهساله در مجموع منجر به ثبت خریدهای قطعی جمعا ۲۲۰ میلیارد تومان شد که هسته بازارسازی اولیه را تشکیل داد.
دوره چهارم (۱۳۹۵) نقطه عطفی در مسیر تغییر از حمایت محض به هدایت بازار حرفهای بود؛ بیش از ۳۳۰ شرکت و بیش از ۹۰۰۰ مدل محصول به نمایش گذاشته شد و سیاستها به سمت کاهش تدریجی یارانه و الزام به استانداردهای بینالمللی و طراحی صنعتی حرکت کردند تا شرکتها به سمت پایداری و رقابتپذیری سوق داده شوند.
در مرحله توسعه بازار و اشتغال، دوره پنجم (۱۳۹۶) با حضور بیش از ۳۵۰ شرکت و حدود ۹۰۰۰ مدل محصول برگزار شد و گزارش شد که از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ فروش ۳۰۰ میلیارد تومانی ثبت گردیده است.
دوره ششم (۱۳۹۷) نشاندهنده استمرار رشد بود؛ تا پایان سال ۱۳۹۶ فروش تجمیعی به ۳۸۰ میلیارد تومان رسید و تمرکز جدیتری بر واحدهای تحقیق و توسعه شکل گرفت؛ در این دوره اعلام شد بیش از ۷۰۰۰ شغل تخصصی تثبیت شده است.
دوره هفتم (۱۳۹۸) همزمان با هفته پژوهش بود و با حضور بیش از ۳۵۰ شرکت میزان فروش تجمیعی تا آن زمان به ۴۸۰ میلیارد تومان رسید.
دوره هشتم (۱۳۹۹) در اوج بحران کرونا به صورت مجازی برگزار شد؛ این تجربه نشان داد که زیستبوم فناوری میتواند در شرایط بحرانی نیز فعالیت و عرضه محصولات را پیگیری کند.
دوره نهم (۱۴۰۰) با شعار "تولید، پشتیبانیها، مانعزداییها" برگزار شد؛ در آن دوره ۲۷۰ شرکت با بیش از ۱۰،۰۰۰ مدل محصول حضور یافتند و فروش تجمیعی به ۱،۰۸۰ میلیارد تومان صعود کرد.
مرحله بلوغ با دوره دهم (۱۴۰۱) ادامه یافت؛ این دوره بهصورت ترکیبی (حضوری و مجازی) برگزار شد و ۳۶۰ شرکت دانشبنیان با بیش از ۱۰،۰۰۰ نوع محصول مشارکت داشتند. تا پایان ده دوره مجموع فروش از مرز ۱،۳۰۰ میلیارد تومان عبور کرد.
دوره یازدهم (۱۴۰۲) با حضور ۳۲۳ شرکت و عرضه ۱۰،۵۳۵ قلم محصول آزمایشگاهی همراه بود و رونمایی از محصولات لبهدانا، حضور شتابدهندههای تخصصی و تمرکز بر تکنولوژیهای پیشرفته از ویژگیهای آن بود.
دوره دوازدهم (۱۴۰۳) با مشارکت بیش از ۳۳۰ شرکت و تنوع بیش از ۱۱،۰۰۰ مدل، تمرکز خود را بر کنسرسیومهای صادراتی، ورود به بازارهای منطقه و سختگیریهای فنی کمیته ارزیابی گذاشت.
دادههای کمی و دستاوردهای کلان اقتصادی و ملی
آنچه آمارهای رسمی نشان میدهد حکایت از دستاوردهای قابلتوجه این سیاست دارد. عبدالحسن بهرامی، رئیس مرکز راهبری ستادهای توسعه اقتصاد دانشبنیان معاونت علمی در نشست خبری ۱۷ آذرماه ۱۴۰۴ اعلام کرد که برای دوره دوازدهم ۱۳۵ میلیارد تومان یارانه معاونت علمی جهت خرید دانشگاهها و مراکز پژوهشی تخصیص یافته است.
وی مجموع فروش ۱۲ دوره گذشته را ۲.۵ همت (۲،۵۰۰ میلیارد تومان) عنوان کرد. علاوه بر این بهرامی مقدار صرفهجویی ارزی مستقیم را حدود ۲۰۰ میلیون دلار و جلوگیری غیرمستقیم از خروج ارز را حدود ۵۰۰ میلیون دلار اعلام کرد؛ اعدادی که اگر دقیق باشند نشاندهنده تاثیر قابلتوجه داخلیسازی بر تراز تجاری بخش فناوری آزمایشگاهی است.
از منظر اشتغال و توسعه ساختار آزمایشگاهی نیز دستاوردها چشمگیر گزارش شدهاند: بیش از ۷ هزار نیروی متخصص طی دورههای گذشته جذب و اشتغالزایی شده و حدود ۷۰۰ مرکز آزمایشگاهی در کشور با کمک تولیدات داخل تجهیز شدهاند. افزون بر این رئیس نمایشگاه تاکید کرده است که مقایسه آماری دورههای آغازین با دوره دوازدهم نشان میدهد رشد قابلتوجهی در تعداد شرکتها (از حدود ۱۰۰ شرکت و ۱،۰۰۰ مدل محصول به حدود ۱،۰۰۰ شرکت و بیش از ۲۰،۰۰۰ مدل محصول) رخ داده است.
سازوکارهای تشویقی جدید در دوره سیزدهم؛ یارانه، مالیات و اعتبارها
در آستانه سیزدهمین دوره سیاستهای تشویقی جدیدی اعلام شد که هدفشان تقویت همزمان تولید، صادرات و جذب سرمایهگذاری در حوزه تولید تجهیزات تست و آزمون پیشرفته است.
رئیس مرکز راهبری ستادهای توسعه اقتصاد دانشبنیان معاونت علمی خبر داد که یارانه خرید تجهیزات سطحبندیشده در برخی سطوح حمایتی افزایش یافته است؛ بهطوریکه یارانه سطح اول از ۴۰ درصد به ۴۵ درصد و سطح دوم از ۲۵ درصد به ۳۰ درصد ارتقاء یافته است و برای سطح سوم نیز تغییراتی اعمال شده است.
وی همچنین به اندازه بازار جهانی تجهیزات و مواد مصرفی آزمایشگاهی اشاره کرد و آن را حدود ۸۰ میلیارد دلار برآورد نمود که طی دهه اخیر روندی صعودی داشته است؛ این رقم نشان میدهد بازار داخلی در یک چشمانداز جهانی فرصتهای صادراتی بالقوهای در پیش دارد.
از سوی دیگر استفاده گسترده از ظرفیتهای قانونی مندرج در قانون "جهش تولید دانشبنیان" (ماده ۱۰ مربوط به تولید بار اول و مواد ۱۱ و ۱۳ مربوط به اعتبار مالیاتی) در دستور کار دوره سیزدهم قرار گرفته است. سیاستهای تشویقی جدید بدین شرح اعلام شد: تمامی موسسات تولیدی و خدماتی دارای پروانه بهرهبرداری میتوانند هزینه خرید تجهیزات تست و آزمون پیشرفته از نمایشگاه را (در صورتی که در پروژههای تحقیق و توسعه مورد استفاده قرار گیرد و به تایید معاونت علمی برسد) به میزان استهلاک سالانه دستگاه بهعنوان مشمول اعتبار مالیاتی موضوع بند (ب) ماده ۱۱ تلقی کنند. همچنین تا ۱۰۰ درصد هزینه قراردادهای ساخت بار اول تجهیزات تست و آزمون پیشرفته نیز با تایید دبیرخانه نمایشگاه مشمول اعتبار مالیاتی خواهد شد. این ترکیب بین یارانه مستقیم خرید و مشوقهای مالیاتی میتواند نقش مهمی در کاهش هزینههای سرمایهای شرکتها و تقویت تولید داخلی ایفا کند.
محاسبه اثرات ارزی و نقش نمایشگاه در جلوگیری از خروج ارز
اظهارات مسئولان نشان میدهد یکی از کارکردهای مهم نمایشگاه کاهش مستقیم و غیرمستقیم خروج ارز است. مطابق آمار اعلامشده از سوی معاونت علمی طی ۱۲ دوره گذشته حدود ۲۰۰ میلیون دلار صرفهجویی ارزی مستقیم و حدود ۵۰۰ میلیون دلار جلوگیری غیرمستقیم از خروج ارز محقق شده است. این ارقام اگرچه بهخودیخود قابل توجهاند، اما باید با احتیاط تحلیل شوند: صرفهجویی مستقیم معمولا از محل جایگزینی واردات با تولید داخلی محاسبه میشود اما مقیاسپذیری و پایداری این صرفهجویی وابسته به ماندگاری کیفیت تولیدات، خدمات پس از فروش و رقابتپذیری قیمت در بلندمدت است. در هر حال نمایشگاه با تحریک تقاضا و فراهم آوردن زمینه عقد قراردادهای خرید و تولید مشترک، بهوضوح در کاهش فشار ارزی نقش داشته است.
سیزدهمین دوره: ویژگیها و چشمانداز اجرایی
رئیس نمایشگاه ایرانساخت اعلام کرده است که سیزدهمین دوره این نمایشگاه از ۲۲ تا ۲۵ آذرماه ۱۴۰۴ همزمان با هفته ملی پژوهش و فناوری در سالنهای خلیج فارس و میلاد برگزار میشود. تا زمان اعلام رسمی حدود ۲۷۰ شرکت فناور و دانشبنیان برای حضور در این دوره ثبتنام کردهاند.
محصولات عرضهشده در این دوره در ۱۴ گروه تخصصی دستهبندی شدهاند که حوزههای اعلامشده عبارتاند از: نفت، گاز و پتروشیمی، فیزیک پایه، تجهیزات عمومی آزمایشگاهی، ماشینآلات فناورانه، محیطزیست و کشاورزی، برق و الکترونیک، نرمافزار، شبیهسازها، عمران، مکانیک، شیمی و متالورژی، مهندسی پزشکی، مواد آزمایشگاهی و تجهیزات تست و آزمون پیشرفته. افزایش درصد یارانه در سطوح حمایتی و تسهیل اعتبارهای مالیاتی دو محور کلیدی سیاستهای اجرایی این دوره را تشکیل میدهند.
پیامدها، نقاط قوت و ملاحظات راهبردی
بررسی دوازده دوره گذشته و سیاستهای اعلامی برای دوره سیزدهم نشان میدهد که نمایشگاه ایرانساخت مجموعهای از نتایج مثبت را رقم زده است: نهادینه شدن فرهنگ حمایت از تولید داخل در میان اعضای هیئتعلمی و پژوهشگران، افزایش فروش شرکتهای فناور، ایجاد اشتغال تخصصی، تجهیز صدها آزمایشگاه دانشگاهی و تحقیقاتی و کاهش قابلتوجه ارزبری.
علاوه بر این رویکرد سطحبندی و شرطگذاری کیفیت باعث شده تا تولیدکنندگان به سمت استانداردسازی، اخذ گواهیهای انطباق و طراحی صنعتی حرکت کنند که این مسائل برای دسترسی به بازارهای منطقهای و بینالمللی ضروری است.
با این حال برای حفظ و توسعه این نتایج باید به چند ملاحظه راهبردی توجه کرد:
نخست: استمرار ارتقای کیفیت و تضمین خدمات پس از فروش بهعنوان پیششرط پایداری بازار داخل و جهش صادراتی اهمیت دارد.
دوم: کارآیی ابزارهای حمایتی در بلندمدت مستلزم طراحی مسیر خروج از یارانه برای شرکتهای بالنده است تا وابستگی به حمایتهای دولتی کاهش یابد.
سوم: شفافیت در محاسبه ارقام فروش و صرفهجویی ارزی و ارائه گزارشهای تفصیلی بهمنظور سنجش اثربخشی سیاستها ضروری است.
چهارم: تقویت پیوند میان زنجیره تامین داخلی و اکوسیستم دانشگاهی باید با برنامهریزی برای ارتقای توان تولید انبوه و تضمین کیفیت همزمان دنبال شود.
نمایشگاه "تجهیزات، مواد آزمایشگاهی و تست و آزمون ایرانساخت" از زمان تاسیس تا دوره دوازدهم مسیر تحول قابلتوجهی پیموده است؛ از یک رویداد شناسایی تولیدکنندگان داخلی به اکوسیستمی تبدیل شده که همزمان بازارسازی، استانداردسازی و سیاستگذاری حمایتی را پیگیری میکند. ارقام رسمی حاکی از آن است که طی دوازده دوره مجموع فروش به رقمی در حدود ۲.۵ همت (۲،۵۰۰ میلیارد تومان) رسیده، بیش از ۷ هزار شغل تخصصی ایجاد شده و حدود ۷۰۰ آزمایشگاه تجهیز شدهاند و دهها میلیون دلار صرفهجویی ارزی مستقیم و غیرمستقیم بهدست آمده است.
سیاست سطحبندی، شرطگذاریهای کیفی، افزایش یارانههای خرید در سطوح مشخص و استفاده از مشوقهای مالیاتی مبتنی بر قانون جهش تولید دانشبنیان، مجموعهای از اقدامات هماهنگ برای تقویت تولید داخل فراهم آورده است. سیزدهمین دوره با افزایش درصد یارانه در سطوح حمایتی، گسترش استفاده از ابزارهای مالیاتی و تأکید بر صادراتمحوری میتواند گام مهمی در جهت انتقال اقتصاد دانشبنیان ایران از مرحله حمایت به مرحله رقابتپذیری بینالمللی باشد؛ هرچند تحقق کامل این چشمانداز مستلزم استمرار در تضمین کیفیت، تقویت خدمات پس از فروش، شفافسازی دادهها و برنامهریزی برای خروج منطقی از حمایتهای دولتی در بلندمدت است.
با این حال در آخر این سوال مطرح میشود که اگرچه نمایشگاه ایرانساخت توانسته بازار داخلی تجهیزات آزمایشگاهی را تقویت کند اما آیا اکوسیستم دانشبنیان کشور به نقطهای رسیده که بتواند بدون اتکا به حمایتهای دولتی، زنجیره تامین پایدار، رقابتی و مبتنی بر استانداردهای بینالمللی ایجاد کند؟ یا هنوز هم بخش مهمی از این موفقیتها محصول سیاستهای موقت حمایتی است و در صورت کاهش این حمایتها پایداری بازار با چالش جدی مواجه خواهد شد؟
انتهای پیام/
