با مسعود کیمیایی درباره سینمای اجتماعی

ویژگی مستقل سینمای کیمیایی به جز اهمیت به قصه و فیلمنامه و گرامر و زبان سینما اهمیتی است که کیمیایی برای انسان قائل است. رابطه انسان و اجتماع که نوعی واقع گرایی اجتماعی را شکل می دهد که با سایر فیلمسازان متفاوت است. چون واقع گرایی را در یک موقعیت نمایشی بیان می کند و در کنار آن نگاه معاصر فیلمساز را به زمانه خودش می بینیم. مثلا در دوره میانسالی یا رو به کهولت و یا یک نقطه تردید آمیز که شخصیت فیلم بین قهرمان و ضد قهرمان قرار می گیرد و می خواهد خود را ابراز کند و پیشنهاد اجتماعی خود را دارد و منفعل نیست. مثل شخصیت «قدرت» در «گوزن ها»، کجا این شخصیت تفکر اجتماعی خود را به صورت تفرعن و به رخ کشیدن و اتیکت کردن به نمایش می گذارد.

در دهه اخیر یکی از نمونه های متاخر فیلم «جرم» است که به تبع شرایط و نگاه کنایه آمیز کیمیایی دو شخصیت را در قالب دو دوست داریم که فاقد هویت مندی اجتماعی هستند اما رفته رفته به یک هویت مندی قابل قبول می رسند. اینجا اعتراضی در شرایط حساس تاریخی دهه 30 انجام می شود و شخصیت های محوری در ساحت انتخاب قرار می گیرند.

جای خالی ساختارها و نهادهای حکومتی و اجتماعی در فیلم های کیمیایی

کیمیایی: همه چیز آنجاست که اتفاق افتاد از آن جا به بعد هر ساختار اجتماعی که بخواهد پادرمیانی کند یک نگاه و بازتاب دیگر است. اتفاق آیا اجتماعی است؟ یک درگیری اخلاقی و خانوادگی است؟ تا آنجا که آن اتفاق می افتد من حضور دارم از آنجا که توسط نهادی که شما می گویید قرار است آن اتفاق ارزیابی شود کار من نیست زیرا به تشخیص آن اتفاق وابسته می شوید. معضل اجتماعی و اتفاقی که در حاشیه های تهران دارد می افتد شخصی نیست، میان دو آدم و خانواده نیست و بسیار گسترده تر است.

چرا قهرمان های شما در فیلم هایتان از بین می روند؟

کیمیایی: قهرمانی که زنده بماند خیلی باید جواب دهد. نبودن یک قهرمان بعد از فعلی که انجام داده به شدت آرمانی است و این حضور غایبش خیلی بیشتر تاثیر می گذارد تا بودنش. مرگ قهرمان از او یک موجود دست نیافتنی می سازد. اگر دعوا بر سر این است که آیا آرمان خواهی مطرود است یا خیر من باید بگویم انسانی که صاحب عقیده نیست صاحب خیلی چیزها نیست.

طوسی: قهرمانی که بخواهیم قبل از موج نو در یک نقطه تشخص یافته ظاهری جستجو کنیم، محبوبیت یک بازیگر بود که به یک ستاره تبدیل شده بود. اما این محبوبیت هم یک سقف و ظرفیتی داشت و اینکه چقدر با واقع گرایی اجتماعی آن زمان مناسبت داشت؟ انگار جامعه اواخر 40 به یک قهرمان دیگر نیاز داشت که آرمان داشته باشد و دلایل خود را برای رسیدن به یک شرایط مطلوب اجتماعی ببیند و عملی کند. قهرمان اگر نقطه آرمان خواهانه داشته باشد یا باید در برابر ظلم قرار بگیرد به نحوی که دلایل اجتماعی و انسانی برای او بیشتر از خودش اهمیت داشته باشد که خواه ناخواه در معرض قربانی شدن قرار می گیرد. هر فیلمسازی به لحاظ ساختار کارهایش در فراز و فرود قرار می گیرد اما استمرار این مضمون و دستمایه در کارنامه کیمیایی برای جامعه در حال گذار آن زمان که تلفات خود را می دهد ضمن تاکید بر حفظ ریشه های اخلاقی و سرزمینی در جهت رسیدن به یک موقعیت مطلوب انسانی مگر چیز بدی است؟ بنابراین باید واقع بینانه با آثار کیمیایی مواجه شویم.

تاثیر تکنولوژی بر سینما

کیمیایی: تکنولوژی را مثل طوفان یا زلزله ای که قرار است بیاید حس می کنم. تکنولوژی در سینما باعث می شود آدمِ دروغ و جای دروغ و در نتیجه اعتراض و تعهدِ دروغ ساخته می شود. وحشت دارم که این نوع هستی دروغ وارد یک تفکر ناب و هنرمندانه شود. لحظات تاثیرگذار انسانی با سینما و تفکر هنرمندانه به وجود می آید. برخی فیلمسازان با ابزار و تفکر سینما رشد و حرکت پیدا می کنند و تفکری که می دهند هنرمندانه است بنابراین برخی از این جلوه های کلاسیک تکنولوژیک شان هم از دلِ سینما بیرون می آید.

در عفو لذتی است که در انتقام نیست...

کیمیایی: من در ترکیب این جمله حرف دارم. این انتقام نیست عکس العمل است. اگر عکس العمل نداشته باشید یک آدم خنثی هستید. عکس العمل در برابر موضوع میزان آن را مشخص می کند. مثلا وقتی قرار است هستی و آرمان من گرفته شود من دیگر نمی توانم او را ببخشم، من هستی و عقایدم را می خواهم که از من گرفته شده. لحن و خواسته شما از یک جمله عادی «مثل هوای تهران آلوده است» مهم است، می تواند دریافت اجتماعی، پزشکی یا سیاسی داشته باشد. این اجرا برای من مهم است و من از آن نمی گذرم.

جایگاه زن در فیلم های کیمیایی