شهر کهن تهران تنها نیم‌درصد تهران امروزی وسعت داشته است

او در ادامه سخنرانی خود با موضوع «تهران، از حاشیه تا متن» افزود: «نشانه‌ها یک‌سری اسم‌اند، اسم‌هایی که دیگر وجود ندارند، مثل دورازه‌های شهر که دیگر نیستند یا نام افرادی که محله‌ها را ایجاد کرده‌اند؛ اما به‌هرحال نشانه محسوب می‌شوند.»

مختاری‌طالقانی خاطرنشان کرد: «با توسعه شهر، یک‌سری روستاها جذب شهرها می‌شوند، این در حالی است که این بافت‌های روستایی هم مانند شهر کهن دارای ارزش و نشانه‌های بسیاری هستند.»

او از دیگر نشانه‌ها به مناطق مذهبی، باغ‌های شاهی، مراکز صنعتی و فضاهای شهری و عمومی اشاره کرد.

او همچنین بر لزوم توجه به حاشیه شهرها تأکید کرد و گفت: «مسئولان باید به حاشیه‌ها توجه داشته باشند و ضمن بررسی و احترام به آن‌ها کمک کنند، چراکه حاشیه‌ها حتی بدون کمک هم رشد خواهند کرد و روزی جزئی از شهر خواهند شد؛ پس چه بهتر که از همان ابتدا با برنامه‌ریزی درست به آن‌ها کمک کنیم تا به‌شکل اصولی شکل بگیرند.»

نگاهی به تاریخچه شکل‌گیری تهران

این کارشناس حوزه میراث‌فرهنگی در ادامه به تاریخچه شکل‌گیری شهر تهران، یا به عبارت دیگر منطقه شهری تهران، اشاره کرد و گفت: «شکل‌گیری و توسعه تهران از ابتدا یعنی از 450 سال پیش تاکنون از قانون کلی تبدیل شدن حاشیه به شهر تبعیت کرده است.»

او افزود: «بیش از 450 سال پیش در کنار شهر کهن ری، که اهالی آن سنی‌مذهب بودند، روستایی شیعه‌نشین قرار داشت که هسته اولیه تهران امروزی است.»

به‌گفته او، شاه طهماسب صفوی که مدام برای مقابله با ازبک‌ها باید از پایتخت خود، قزوین، به شمال‌شرق کشور می‌رفت تصمیم گرفت در این محل شهری بسازد و دیوارهایی را دورتادور آن بکشد و چهار دروازه برای این شهر درنظر بگیرد.

مختاری‌طالقانی، با اشاره به اینکه محمدخان قاجار تهران را به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب کرد، گفت: «در آن زمان افراد متمول‌تر بیشتر به مناطق شمالی و شمیران توجه می‌کردند و مردم فقیرتر در کنار دروازه‌ها سکنی می‌گزیدند.»

او رشد این شهر قاجاری را در 75 سال نخست بسیار آرام عنوان کرد و گفت: «در سال 1229 با اینکه حدود 300 سال از تأسیس شهر تهران گذشته بود، همچنان باغ‌های بسیاری در آن وجود داشت و بازارش برای جمعیت 50هزارنفری مناسب بود.»

این کارشناس حوزه میراث‌فرهنگی، با اشاره به اینکه در حدود سال‌های 1239 تا 1249 برخی از مناطق بیرونی شهر به سکونتگاه تبدیل شده‌اند، وسعت تهران را در آن دوران 400 هکتار عنوان کرد و این در حالی است که وسعت تهران امروزی 700 کیلومترمربع است و شهر کهن یا شهر صفوی تهران فقط نیم‌درصد تهران امروزی بوده است.

او با بیان اینکه در سال 1246 طرح‌های توسعه‌ای زیادی در تهران اجرا شده‌اند گفت: «حدود 85 سال بعد از اینکه تهران پایتخت ایران شده است جمعیت ساکنان این شهر به 9هزار نفر می‌رسیده‌اند؛ این در حالی است که 9هزار نفر نیز در بیرون و حاشیه این شهر زندگی می‌کرده‌اند.»

او در ادامه توضیح داد که با روی کار آمدن پهلوی، خندق اطراف شهر پر شده و همه دروازه‌ها تخریب و خیابان‌ها عریض‌تر شده و خیابان‌های جدیدی ساخته شده تا اتومبیل‌ها در آن‌ها تردد کنند.

او افزود: «در این دوران شهر بدون حصار است و دیگر حاشیه از متن شهر جدا نیست، بااین‌حال هنوز هم شهر از ری و شمیران فاصله دارد.»

این کارشناس حوزه میراث‌فرهنگی دوره صنعتی شدن را با رشد کارخانه‌ها و مراکز صنعتی همراه خواند و گفت: «در این دوران به‌مرور مقدمات کلان‌شهری تهران فراهم می‌شود.»

مختاری‌طالقانی یکی از عوامل مؤثر در صنعتی شدن و جذب جمعیت به شهرها را ملی شدن صنعت نفت عنوان کرد و با اشاره به قانون اصلاحات ارضی گفت: «در این دوران شهر توسعه پیدا کرد و حاشیه‌های قدیمی جزئی از تهران شدند.»

او با اشاره به تهیه نخستین طرح جامع شهری تهران گفت: «انتقال مرکز شهر به اراضی عباس‌آباد و گسترش آن به‌سمت غرب و کمی هم شرق و شمال و جنوب پیشنهادی بود که اجرایش باعث کم شدن فشار بر مرکز تاریخی تهران می‌شد؛ هرچند هرگز اجرا نشد و تراکم در مرکز تاریخی شهر مدام بیشتر شد.»

او در ادامه به تصویب طرح دوم جامع شهر اشاره کرد و گفت: «در تهران و کلان‌شهرها همیشه به‌دلیل رشد زیاد جمعیت اقدامات جلوتر از برنامه‌ها هستند.»

دلایل ایجاد حاشیه‌نشینی در اطراف تهران

مختاری‌طالقانی یکی از عوامل مؤثر در ایجاد حاشیه‌نشینی در اطراف تهران را حضور مذاهب مختلف دانست و گفت: «وجود یک کلیسا در بازار و یکی در اطراف آن، حضور کلیمیان در محله عودلاجان در نزدیکی بازار و نیز پیروان سایر مذاهب در این شهر یکی از عوامل مؤثر در شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در اطراف تهران بود، چراکه اقلیت‌های مذهبی در ابتدا به مرکز شهر نمی‌آمدند و در حاشیه‌ها سکونت می‌کردند.»

این معمار دومین عامل مؤثر در پیدایش حاشیه‌نشینی و مهاجرت به شهر را اقوام عنوان کرد و افزود: «در بسیاری از موارد وقتی یک نفر از قومی به تهران می‌آمد به‌مرور سایر بستگان او هم به این شهر و به همان منطقه می‌آمدند.»

او با اشاره به ساخت 400 دستگاه در سال 1947، آن را در گروه نخستین طرح‌های دولت در زمینه اسکان با برنامه مردم در تهران عنوان کرد و گفت: «این محله بعدها در فهرست آثار ملی ثبت شد.»

به‌گفته او، تاکنون حدود 200 روستا جذب شهر تهران شده‌اند.

توصیف باغ‌ها و عمارت‌های قزوین در عصر صفوی

مرزاد پرهیزگاری، معمار، در ادامه این نشست، به ایراد سخنرانی با عنوان «جنات عدن، توصیف باغ‌ها و عمارت‌های قزوین در عصر صفوی» پرداخت و گفت: «در پنج منظومه جنات عدن به بسیاری از جزئیات بناها پرداخته می‌شود.»

او یادآور شد که گاهی در جمع‌بندی مطالب جنات عدن ممکن است ابهاماتی ایجاد شود، اما زمانی که مطالب را با سایر کتاب‌های تاریخی و سفرنامه‌ها مقایسه کنیم میزان ابهام‌ها بیشتر می‌شود و مجهولات بسیاری به‌وجود می‌آورد.

او افزود: «در مطالعه متون تاریخی و سفرنامه به 99 اسم از فضاهای مختلف در این منطقه از دوره اول صفوی تا پهلوی برمی‌خوریم که بسیاری از آن‌ها اسامی تغییریافته یک فضاست و فقط اسم ثابت عالی‌قاپوست که در جنات عدن از آن نام برده نشده است.»

مرزاد پرهیزگاری یکی از مشکلات موجود برای مطالعه مجموعه صفوی یا جعفرآباد را تغییرات اساسی در دوره‌های مختلف عنوان کرد و گفت: «اولین دوره در زمان شاه‌اسماعیل است که همه آثار گذشتگان خود را تخریب می‌کند. در زمان شاه‌عباس هم تغییراتی در جعفرآباد ایجاد می‌شود و گسترش پیدا می‌کند.»

او افزود: «در دوران قاجار هم چندین بار جعفرآباد بازسازی می‌شود و تغییرات مهمی در آن صورت می‌گیرد.»

این معمار در ادامه گفت: «در جعفرآباد خیابان‌های متعددی وجود داشته و به‌نظر می‌رسد ساختار دسترس‌های بین باغ‌ها و عمارت‌ها از طریق یک‌سری خیابان مستقیم بوده است.»

او افزود: «خیابان جعفرآباد درِ دولت‌سرا یا سرای شاهی و درِ باغ سعادت‌آباد را به‌هم وصل می‌کرده درحالی‌که دو طرف آن دو دیوار و درواقع فقط یک خیابان منفرد بوده است. خیابانی در جعفرآباد با امتداد شرقی‌غربی وجود داشته که ممکن است همان خیابان جعفرآباد باشد، خیابانی که به سفره سرچنار می‌رسیده و در طرفین خیابان، اعیان و امرا به ساخت‌وساز مشغول بودند.»

او افزود: «به‌نظر می‌رسد خیابانی که بیشتر به‌عنوان تفرجگاه شهر قزوین از آن یاد می‌شود و منتسب می‌شود به خیابان سپه، درواقع همین خیابان سرگذر باشد.»