چراغ مطالعه از سیاست در ایران گفت

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا؛ مهدی فدایی مهربانی در ابتدا گفت: یک دغدغه شخصی داشتم که گونه‌های اندیشه سیاسی را بشناسم. نظریه مسلط این بود که ما سه گونه اندیشه سیاسی در ایران و به طبع آن سیاست اندیشی در ایران داریم که اساسش برای یک نظریه‌پرداز غربی به نام روزنتال بود. همیشه سیاست تابع یک دستگاه نظری بوده که از دوره قدیم ذیل فلسفه بوده و بعدها جدای از فلسفه در تمدن اسلامی با شریعت‌نامه و سیاست‌نامه هم مواجه می‌شویم.

عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران افزود: جالب است در اواخر دوره صفویه در بحران سقوط صفویه در دوره شاه سلطان حسین، قطب‌الدین نیریزی پیش از هابز، لاک و روسو اولین رساله سیاسی قرارداد اجتماعی را می‌نویسد. ولی برخلاف آن رسالات قرارداد اجتماعی شما اینجا با سه ضلع مواجه هستید. بنا به اینکه قطب‌الدین نیریزی قطب سلسله ذهبیه هست، آنجا شما با قرارداد اجتماعی مواجه هستید که خدا حاکم و مردم سه ضلع آن هستند. رساله‌ای از میرزا محمد آزاد کابلی وجود دارد که آنجا مواجه هستید مفهوم وطن کاملاً تئوریزه شده و مفاهیم دیگری که فکر می‌کنم خیلی ضرورت دارد این رسالات تصحیح شوند تا بشود از آن‌ها استفاده کرد.

وی همچنین گفت: نوع چهارمی هم وجود دارد که بنده اسمش را اندیشه سیاسی عرفانی گذاشته ام. کاری که ما در این کتاب کردیم این است که نشان دهیم خیلی رسالات سیاسی دیگر وجود دارد که این‌ها تصحیح و منتشر نشدند و باید به آن‌ها مراجعه کرد. یعنی اساسی‌ترین کاستی که در تقسیم‌بندی سه‌گانه وجود دارد پذیرش این است که یک انسدادی در اندیشه سیاسی شکل گرفته است. نیریزی می‌گوید همان‌طور که برای هر دردی یک درمانی وجود دارد، جوامع هم که دچار درد می‌شوند 100 درصد درمانی برای آن وجود دارد. 

مهدی فدایی مهربانی یادآور شد: اواخر دوره صفویه با اضمحلال عجیبی در تمام سطوح مواجه هستیم. بعد هم حمله افغان‌ها صورت می‌گیرد. در آن شرایط که جامعه دچار آشفتگی عجیب‌وغریبی هست نیریزی حرف‌های جالبی می‌زند. او می‌گوید اگر تغییراتی در ساختار ایجاد یا حاکم را عوض کنید، علت اولیه و مرض همچنان باقی است و باید کار دیگری کنید. این مرض چیست؟ در واقع تغییری است که باید در محتوا صورت بگیرد. تفاوتی که اندیشه سیاسی عرفانی با گونه‌های دیگر اندیشه سیاسی دارند این است که شما در رسالات دیگر، غالباً سیاست را در فرم می‌بینید؛ یعنی از گونه‌های مختلف حکومت صحبت می‌کنند. اما در اندیشه سیاسی عرفانی شما بیشتر با محتوا مواجه هستید.

وی سپس عنوان کرد: نیریزی درست است که از قرارداد اجتماعی صحبت می‌کند اما این رساله مبتنی بر نامه امیرالمؤمنین به مالک اشتر است که تحت عنوان عهدنامه از آن یاد می‌کنیم. آنجا تعریفی که از سیاست وجود دارد این است که آن کسی که نفس خودش را سیاست کند می‌تواند بیرون هم سیاست بکند. بنابراین کسی که خودش را ابتدا اصلاح نکرده، بیرون هم نمی‌تواند به سیاست اجتماعی بپردازد. اگر رساله را بخوانید تمام بحث نیریزی این است که ما چطور می‌توانیم در خودمان تغییر ایجاد کنیم؟

مهدی فدایی مهربانی اضافه کرد: دنبال این هستم که در کل این منظومه معرفت عرفانی که در ایران سنت بسیار قوی بوده، سیاست‌اندیشی چه کیفیتی دارد و به کجاها رسیده است؟ اگر انتهای کتاب را دیده باشید نموداری را ترسیم کردم که نشان می‌دهد سیاست‌اندیشی نیریزی چطور از طریق علما و عرفا می‌آید و به دوره معاصر می‌رسد. اندیشه سیاسی عرفانی منشعب از نگاه عرفانی به جهان است. وقتی عرفا وارد سیاست اندیشی می‌شوند به سیاست هم همین‌طور نگاه می‌کند؛ یعنی فراتر از آن فرم.

وی افزود: مسئله این است که این جامعه محتوا را چقدر دارد رعایت می‌کند؟ شاید جامعه امروز ما هم درگیر یک سری از مباحث باشد. مثلاً جامعه ما درگیر مسائلی که امروزه شرعی و اجتماعی شدند مثلاً مسئله حجاب می‌تواند باشد. امکان دارد از خودمان بپرسیم آیا مسئله حجاب، قانون حجاب است؟ یعنی حجاب قانونی است یا حجاب اجباری است؟ این را در دانشگاه خیلی از دانشجویان از من می‌پرسند. من می‌گویم بعد از 40 سال مسئله ما نباید این باشد. مسئله ما نباید این باشد که آیا توانستیم از طریق قانون، مردم را مجاب کنیم این کار را انجام دهند یا خیر. مسئله این است آیا توانستیم هر قاعده‌ای را به لحاظ محتوایی مردم را به جایی برسانیم که یک چیزی را بپذیرند یا نپذیرند؟

مهدی فدایی مهربانی در ادامه گفت: صرفاً مسئله فرم و ساختار نیست. بنابراین در اندیشه سیاسی عرفانی شما با گونه‌های مختلفی از ساختار سیاسی مواجه هستید اما شاکله مشخصی از محتوا را دارید می‌بینید. مثلاً تعریفی که این‌ها از عدالت می‌کنند بسیار تعریف کلیدی و محوری است که می‌توانیم درباره آن صحبت کنیم. غفلت ما از محتوا، ما را به سمت سیاستی می‌برد که از آن تحت عنوان سیاست قدرت محور یاد کردم. امروزه تقریباً می‌توانیم بگوییم این تعریف مسلط است که سیاست یعنی علم قدرت و اینجا سیاست را یک‌جور تکنیک می‌دانیم. سیاست فن به دست آوردن، حفظ و اعمال قدرت است.

وی ادامه داد: تمام نقدهایی که به اندیشه سیاسی از زاویه عرفان می‌تواند باشد سرجایش، کاری که ما اینجا انجام دادیم این است که گونه خاصی از اندیشه سیاسی وجود داشته و پژوهش‌های ما از آن غفلت است. من دنبال این بودم که کدام عرفا توانستند رسالات سیاسی تولید کنند؟ وقتی رسالات سیاسی تولید می‌کنند، این رسالات دارد محتوای سیاست را تعریف می‌کند. از قطب‌الدین نیریزی، آقا محمد بیدآبادی، ملاعلی نوری و این سلسله ادامه پیدا می‌کند و همه این‌ها بحث سیاسی دارند تا به مرحوم شاه‌آبادی می‌رسد. مرحوم شاه‌آبادی در کتاب «حضرات المعارف» دارد حتی از یک ساختار سیاسی صحبت می‌کند.

مهدی فدایی مهربانی افزود: مرحوم شاه‌آبادی در این کتاب می‌گوید سیاست در جامعه مسلمین، یکی از پایه‌هایش اخوت است. اگر در جامعه‌ای برادری شکل نگرفته باشد با تعریفی که خودش ارائه می‌دهد این جامعه نمی‌تواند مدعی این باشد که یک جامعه اسلامی هست و این اخوت را باید بتواند وارد سیاست کند. افراد دیگر هم در این کتاب هستند، نصرالله دماوندی، فانی کشمیری و... که این‌ها دارند از وجوه ایجابی سیاست صحبت می‌کنند. قطب‌الدین نیریزی دارد از یک‌جور قرارداد اجتماعی صحبت می‌کند. چیزی که همین امروزه هم به درد ما می‌خورد و کاملاً وجه ایجابی می‌تواند داشته باشد. بنابراین خیلی نمی‌توانم بپذیرم عرفا همیشه گوشه‌ای نشستند و گفتند هر 400 سال یک‌بار 20 دقیقه وارد سیاست می‌شوم. من این را خیلی نمی‌توانم بپذیرم.

وی همچنین اظهار داشت: فقیه همیشه مقابل عارف است، اما دقت کنید به قرن 7، 8 و 10 که می‌رسید که دوره صفویه است، ما با رسالات متعدد ردیه مواجه هستیم. این رسالات ردیه رسالاتی هست که خیلی‌هایشان توسط عرفایی که علیه تصوف و صوفیان نوشته شده است. در ایران به‌خصوص مقارن با زمانی که ایران دارد تغییر کیش به سمت تشیع می‌دهد شما با این مواجه هستید که عرفان اتفاقاً دارد در خانه فقها می‌آید. اگر فقهای معاصر را در این 200، 300 گذشته سال نگاه کنید خیلی با فقهای عارف مشرب مواجه هستید.

کوروش علیانی مجری برنامه در ادامه پرسید: شما دارید زمینه را مهیا می‌کنید که بگویید بروز جدی ماجرا در امام خمینی بود؟

مهدی فدایی مهربانی در پاسخ گفت: بله می‌شود این را گفت. همان‌طور که در کتابم نشان دادم. مسئله این است باز شما در فرم با این مواجه هستید که این ولایت، ولایت فقها است. اما مسئله این است که مرحوم امام در این نظام معنایی جهان را چطور می‌بینید؟ در عین اینکه در فرم نظام سیاسی شما با یک نظام سیاسی مواجه هستید که در درجه اول متوجه فقه می‌شود، اما تفاسیر متعددی که از مرحوم امام می‌بینید. در تفسیر وقایع مختلف مثلاً آزادی خرمشهر، مثلاً حمله هواپیماهای آمریکایی و گیر افتادنشان در طبس، خود انقلاب ایران و ... همه تفاسیر عرفانی هستند. یعنی از یک ذهن عرفانی برمی‌خیزند. یک ذهن فقیهانه کمتر می‌تواند چنین تفسیری ارائه بدهد.

وی در پایان گفت: آقای شاه‌آبادی در همان رساله توصیه می‌کند که ما باید فعالیت حزبی انجام بدهیم تا بتوانیم به سیاست برسیم. یک نکته دیگر هم اینکه به لحاظ تاریخی متولی این اندیشه سیاسی فقها یا عرفا بودند. مسئله این است بنا به اقتضائات درون مذهبی و بنا به اقتضائات سیاسی به لحاظ بیرونی نمی‌توانستند وارد سیاست شوند. به لحاظ نظری که اعتقاد قوی وجود داشته که در دوره غیبت معصوم، سیاست باید تعطیل شود یا سلطنت مأذون باشد یا هر چیز دیگری و به لحاظ بیرونی هم طبیعتاً با مشکل سیاسی مواجه بودند. می‌خواهم بگویم وقتی این حوزه اندیشه سیاسی را بررسی می‌کنیم باید توجه داشته باشیم که در چه شرایط و محدودیت‌هایی حضور داشتند.

«چراغ مطالعه» برنامه‌ای تخصصی در حوزه کتاب است که با نویسندگان ایرانی در مورد آثارشان به گفتگو می‌نشیند. این برنامه شنبه‌ها ساعت 21 روی آنتن شبکه 4 می‌رود. تکرار این برنامه نیز یکشنبه‌ها ساعت 10 و دوشنبه‌ها ساعت 13 پخش می‌شود.