اندیشه فارابی گوهر گم شده امروز

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا، وبینار بین المللی فارابی که به طور مشترک با همکاری جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قزاقستان برگزار می شود، ساعت ۱۴:۳۰ امروز ۲۸ مهرماه آغاز به کار کرد.

 در بخش افتتاحیه این وبینار دکتر منصور غلامی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با بیان اینکه شخصیت و آثار فارابی مصداق عینی تقارب فرهنگ هاست با قرائت متنی به سخنرانی پرداخت که متن سخنرانی وی به شرح زیر است:

«به نام خدا 

به‌مناسبت گرامیداشت ابونصر فارابی 

یونسکو: ایران-قزاقستان - (28 مهرماه 1399)

در آغاز سخن مایلم مراتب قدردانی و سپاس صمیمانه خود را از برگزارکنندگان این همایش باشکوه؛ اعلام نمایم.

پیوندهای فرهنگی در زمره ماندگارترین و پایدارترین پیوندها میان ملت‌هاست چرا که ره‌آورد مشترک قرن‌ها زندگی و زیست بالنده و شکوفا میان فرهنگ ها بوده است. از این رو هرچه دایره مناسبات فرهنگی گسترده تر باشد، عمق دوستی ها و همدلی ها میان ملت ها افزون تر می شود.

مشاهیر و شخصیت های جهانی هر ملتی به مثابه ریسمان های فرهنگی- هویتی هستند که ملت‌ها را درطول ادوار مختلف به یکدیگر متصل می کنند. 

فارابی، ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا، ناصر خسرو، مولانا جلال الدین، شمس تبریزی، سعدی شیرازی، عطار نیشابوری ... و بسیاری  از شخصیت های جهانی همواره پیونددهنده مهر و دوستی و مدارا و خردگستری بوده اند. 

در این میان یکی از شاخص ترین و تاثیرگذارترین چهره های ممتاز جهانی، نام پرآوازه ابونصر محمد فارابی است که در اوج قرون وسطی که دوران سیاهی و ظلمت و پریشانی بود؛ مرکز ثقل علم گستری، خردورزی و مهرورزی میان ملت های آن دوران بود. 

اقدام سازمان جهانی یونسکو در اعلام گرامیداشت مشاهیر و رویدادهای فرهنگی، کاری بسیار ارجمند و در خور تحسین است چرا که مهمترین ابزار در نزدیکی و تقارب فرهنگ ها بهره گیری از ظرفیت عظیم مشاهیر جهانی است. 

درج نام ابونصر محمد فارابی در فهرست گرامیداشت های جهانی؛ آن هم در سال های پایانی دهه تقارب فرهنگ ها (2013-2022) از آن رو بسیار حائز اهمیت است که اساسا شخصیت و آثار فارابی مصداق عینی تقارب فرهنگ هاست. 

هنر فارابی از آن رو برای بشر امروز نیز بسیار پیشرو و کاربردی است که او در فزون از هزار و صدسال پیش به دنبال ایجاد پل فکری و فلسفی میان شرق و غرب عالم بود و شگفت آن‌که این رویکرد در دوران اوج تعصبات و افراطی‌گری های عقیدتی و فکری قرون وسطی رقم خورد. 

جایگاه او به قدری درجهان برجسته است که او را معلم ثانی نام نهاده اند و تنها کسی است که توانست بهترین شرح ها را بر منطق ارسطویی بنگارد تا جایی‌که ابوعلی سینا دانشمند بزرگ ایرانی در منزلت مقام علمی او گفت: کتاب مابعدالطبیعه ارسطو را مطالعه کردم و بعد از چهل مرتبه پی به رمز و راز آن نیافتم تا اینکه در بازار شرحی بر این کتاب از فارابی یافتم که پس از مطالعه تمام قفل های آن بر من گشوده شد. 

باری اکنون پس از 1150 سال، سازمان جهانی یونسکو با بیش از 195 کشور  عضو، یادواره آن دانشمند خردمند را به جشن نشسته اند. 

این اقدام ارزشمند به ما یادآوری می کند که جهان امروز به رغم پیشرفت های عمیق تکنولوژیک و دستاوردهای خیره کننده در حوزه علم شوربختانه از نظرگاه اخلاق و ترویج صلح و مدارا با نقصان و کاستی های جدی روبه رو است؛ همچنان در جای جای جهان صدای سفیر گلوله و بوی آزار دهنده باروت از لوله‌های تفنگ به مشام می‌رسد که محصول افراطی گری، تک‌سونگری و انحصار طلبی است. 

بشر امروز هیچ راهی جز بازگشت به سرچشمه های فرهنگ، دوستی، مهر و مدارا ندارد؛ همان مفهومی که فارابی  بزرگ آن را در رساله «تحصیل السعاده» به «ترویج خیر و نیکی» تفسیر می نماید.  

از دیدگاه او خیر و نیکی شرافت ذاتی دارد و کسی که در طلب سعادت پایدار است باید در ترویج خیر و نیکی میان ابنای بشر پیشگام باشد و حکیم فردوسی بزرگ این سخن فارابی را به چه زیبای بیان می کند: 

بکوشید و نیکی به بارآورید چو دیدید سرما بهار آورید 

به پاداش نیکی بیابی بهشت            بزرگ آن‌که جز تخم نیکی نکشت 

 در پایان بر خود لازم می دانم بار دیگر از اقدام سزاوارانه و ابتکار ارزشمند و مشترک کشور دوست و برادر قزاقستان قدردانی نمایم و حضور گرم دانشمندان و فارابی‌شناسان برجسته کشورهای مختلف جهان را در این همایش باشکوه ارج بنهم. 

سپاسگزارم»

همچنین کریمبک کوشربایف دبیر امور خارجه جمهوری قزاقستان، ولکان بزکر رئیس مجمع عمومی سازمان ملل متحد (سازمان ملل) در هفتاد و پنجمین نشست (tbc)، سلیم المالک مدیرکل ICESCO، محمد اقبال چوداری هماهنگ کننده عمومی کمیته همکاری های علمی و فناوری سازمان همکاری های اسلامی (COMSTECH) و یالچین توپکو مشاور ارشد رئیس جمهوری ترکیه نیز در این بخش سخنانی ایراد کردند. 

*باید امکان مطالعه همه جانبه آثار فارابی را فراهم بیاوریم

در بخش دیگری از این برنامه کریمبک کوشربایف دبیر دولت جمهوری قزاقستان در سخنانی بیان کرد: هدف ما شناخت فارابی در ابعاد مختلف و به کارگیری دانش اوست. در قزاقستان کتاب های زیادی درباره فارابی چاپ شده و ما سعی می‌کنیم به آخرین اخباری که در زمینه فارابی منتشر می شود، توجه داشته باشیم. ما با به کارگیری اندیشه های فارابی مطالعاتی در زمینه هوش مصنوعی در حوزه اخلاق انجام داده ایم. در قزاقستان مرکزی برای تجلیل از فارابی افتتاح کردیم و مساله مهم این است که رئیس جمهور قزاقستان نیز از بزرگداشت این شخصیت و شناخت او حمایت می کند. 

وی افزود: در قزاقستان سرزمین تولد این دانشمند بزرگ، علم بسیار با اهمیت تلقی می شود و ما برنامه های بسیاری در راستای توسعه علم و همکاری های بین المللی انجام داده ایم. در مطالعه فارابی، مطالعه بین رشته ای نیز احیا شده است و مطالعه اصولی آثار وی و همچنین ادامه و بازخوانی آثار فارابی نیز اهمیت بسیاری دارد. ما باید تلاش کنیم امکان مطالعه چند جانبه و همه جانبه آثار او را فراهم کنیم.

*جاده ابریشم مسیر تمدن و فرهنگ بوده است

سپس سلیم المالک مدیرکل ICESCO (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی اسلامی) اظهار کرد: جاده ابریشم مسیر تمدن و فرهنگ بوده و بیشتر آثار فارابی مربوط به زمانی است که او در سفر بوده است. ما در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی اسلامی خودمان طرح هایی را برای ترویج تبادل همکاری ارائه می دهیم و من از کشورهای عضو آیسسکو می خواهم برای توسعه فرهنگ های مشترک تلاش کنند. ما از طرح های کشورها در زمینه آموزش حمایت می‌کنیم و از سایر کشورها نیز دعوت می کنم که برای مطالعه آثار دانشمندان تلاش و از طرح های آیسسکو نیز حمایت کنند.

*تاثیر عمیق فارابی بر افلاطون و ارسطو

در ادامه محمد اقبال چوداری هماهنگ کننده عمومی کمیته همکاری های علمی و فناوری سازمان همکاری های اسلامی توضیح داد: فارابی نقش مهمی در رشد اندیشه های فرهنگی و علمی داشته و نظرات وی تاثیر عمیقی بر تفکرات افلاطون و ارسطو گذاشته، فارابی بنیانگذار رشته هایی چون علوم طبیعی بوده است. ابن سینا و ابن رشد نیز در کارهای خود متاثر از تفکرات فارابی بوده اند. کمیته همکاری های علمی و فناوری سازمان همکاری های اسلامی قرار است در ماه دسامبر 2020 همایشی با موضوع فارابی برگزار کند و در این همایش قرار است به بررسی تاثیر کارها و آثار فارابی بر دانش امروز پرداخته شود. 

*کشورهای همسایه برای صلح بین ارمنستان و آذربایجان تلاش کنند

یالچین توپکو مشاور ارشد رئیس جمهوری ترکیه نیز عنوان کرد: از همه شرکت کنندگان و کشورهای همسایه می خواهم که برای برقراری صلح بین ارمنستان و آذربایجان تلاش کنند. کنفرانس هایی مانند کنفرانس امروز به برقراری و ترویج صلح کمک می کند. سال 2020 سال فارابی و وی به معلم ثانی مشهور است. جاده ابریشم تنها جاده تجارت نبوده، بلکه مسیر تمدن و امنیت بوده است. جاده ابریشم گفتمان بین تمدن ها را تقویت می کند و نقش بسیاری در برقراری صلح در جهان دارد.

وی گفت: جاده ابریشم از لحاظ توسعه امنیت و توسعه، فقط به یک کشور اختصاص ندارد و متعلق به کشورهای بسیاری است. این مسیر می تواند برای جهان صلح به ارمغان بیاورد، بین کشورها و قاره ها ارتباط برقرار کند، تجارت بین قاره ای را ترویج کند و موجبات توسعه فرهنگی و اجتماعی را فراهم آورد.

** فارابی برای تاریخ اندیشه مهم است

در ادامه و در بخش اول این وبینار با عنوان «تمدن ها در جاده ابریشم» که مدیریت آن را حجت الله ایوبی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو-ایران، برعهده داشت اساتید و پژوهشگران به ایراد سخنرانی پرداختند. 

ایوبی در این بخش با اشاره به این موضوع که انسان تنها جسم خاکی نیست بر استفاده بیش از پیش از اندیشه های فارابی تاکید کرد. 

مشروح سخنان دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو-ایران بدین شرح است: 

«بسمه تعالی

خانم‌‍‌ها، آقایان، برگزاری این وبینار در این شرایط سخت، خبری است امیدبخش و خوشایند. متاسفانه هجوم کرونا به جهان، سلامت جسمی بشر را به خطر انداخته است و بسیاری جان خود را در این نبرد از دست دادند. اما شاید کمتر توجه می‌شود که کرونا فقط دشمن جسم خاکی ما نیست و جان افلاکی ما را نیز به خطر انداخته است. چراکه انسان از نگاه جهان شرق، تنها جسم خاکی نیست و اتفاقا شالوده اصلی وجودِ ما، جان است و فرهنگ و اندیشه. به گفته مولانا جلال‌الدین رومی:

ای برادر تو همه اندیشه‌ای 

مابقی خود استخوان و ریشه‌ای

برگزاری این برنامه‌ها و بازخوانی اندیشه شخصیت‌های فلسفی و فرهنگی بزرگانی چون ابونصر فارابی در این روزگار نه تنها آشنایی با اندیشه بزرگان گذشته است، بلکه دارویی است برای درمان جان و روح بشر. اندیشمندان و اولیای الهی طبیبان روح ما هستند:

صحت این حس بجویید از طبیب 

صحت آن حس بجویید از حبیب

فارابی طبیب جان است و فکر.

جا دارد از همکار گرامی‌ام خانم انار برای تلاش بی‌حدش، نهایت سپاسم را ابراز نمایم. سپاسگزارم از وزاری علوم ۲ کشور، سفیران و وزرای فرهنگ و خارجه دو کشور، سفیران ایران و قزاقستان در یونسکو که راه را برای برگزاری این برنامه مهم هموار کرده‌اند.

فارابی، به جهت ابتکار در طرح مسائل جدید در فلسفه، برای تاریخ اندیشه مهم است. او نخستین کسی است که تفکیک میان ذات و وجود را در فلسفه اساس می‌نهد. افزون بر این فارابی می‌کوشد میان تفکر یونانی و تفکر اسلامی پل ارتباطی برقرار کند و این دو جهان معرفتی را به هم نزدیک کند. او در فلسفه خویش سیاست و تدبیر مدن را از یاد نمی‌برد و فلسفه را صرفا به‌گونه‌ای دل‌مشغولی ذهنی و شخصی فرو نمی‌کاهد، بلکه می‌کوشد تا فلسفه را در بستری اجتماعی و سیاسی دنبال کند که سعادتمندی آدمیان را در پی داشته باشد.

فراموش  نکنیم که کتاب بزرگ او در زمینه موسیقی (موسیقی الکبیر) نیز چنان‌که گفته‌اند در فرهنگ اسلامی اثری بی‌همتا بوده، شاید بزرگترین اهمیت فارابی این است که او در واقع موسس فلسفه اسلامی است و بر همگان فضل تقدم دارد. چرا که او کسی مثل ابن سینا و غزالی؛ ابن عربی و ملاصدرا، ملای سبزواری و .... را پیش از خود نداشته است تا بر بنیاد رهنمود آنان راه بپیماید، بلکه خود بنیانگذار نحله فلسفه اسلامی می‌گردد که پس از او همه فیلسوفان بزرگ اسلامی و مسیحی از او تاثیر می‌پذیرند.

 اگر در شعر، رودکی بزرگ، مبدع و خالق شعر پارسی است، فارابی نیز در حوزه فلسفه و حکمت اسلامی حکیم اول است. او در فلسفه خویش دلیل و برهان عقلی را همواره بر تعصب و افراطی‌گری کورکورانه در ساحت علم و فلسفه ارجح می‌نهند اما نکته‌ای که من در این فرصت کوتاه، طرح بحث خواهم کرد توجه به اندیشه مدرن و توجه ویژه فارابی بیش از هزار سال پیش، به ویژگی‌های جامعه مدنی است. از دیدگاه فارابی شرط تحقق مدینه فاضله رشد و کمال انسان‌هاست تا با قوه عقل خویش سعادت را درک کنند و خواهان و خواستار خوبی‌ها باشند. از دیدگاه فارابی «امر محبوب» هر جامعه، نشان‌دهنده ویژگی فضلیت یا رذیلت آن جامعه است. مردمانی که سعادت، درستی و عدالت را دوست دارند، مردمان یک مدینه فاضله‌اند، نه جامعه‌ای که مردمانش در پی شقاوت و بدی هستند.  نکته زیباتر اینکه نشانه سعادت مردمان این است که علاوه بر دوست داشتن خوبی‌ها، یکدیگر را نیز دوست داشته باشند. نوع دوستی و عشق به ‌هم ‌نوع، لازمه فضیلت یک جامعه یا مدینه است. به بیانی دیگر اجتماع مردمان در مدینه فاضله برای تحقق خوبی‌ها، نیکی‌ها و سعادت است. همان‌گونه که در مدینه نازله مردم برای حرکت به سوی پلیدهای و پلشتی‌ها اجتماع کرده‌اند. در اینجا فرصت پردازش این موضوع نیست، اما تنها توجه دادن به این نکته است که اندیشه فارابی گوهر گم شده امروز ماست. اگر سازمان‌های جهانی و جوامع انسانی بر محور سعادت، نیکی، دوستی و نوع دوستی بنا شوند دیگر جایی برای جنگ، خشونت و ستم باقی نمی‌ماند و این است پیام فارابی که باید آن را در این روزگار بارها و بارها مرور کرد.

دو کشور پهناور و تمدن‌ساز قزاقستان و ایران همچون سایر کشورهای فرهنگ‌گستر حوزه جاده ابریشم، بسیار مفتخرند که خاستگاه شکل‌گیری شخصیت و منزلت علمی و فرهنگی انسانی شکوهمند، همچون ابونصر محمد فارابی هستند. در گذشته بزرگان فرهنگی ما در گوشه گوشه سرزمینی که من آن را سرزمین خورشید می‌نامم، همه منادی یک پیام‌اند. مولانا در قونیه، ابونصر فارابی در فاراب، عطار نیشابوری و فردوسی بزرگ در طوس و خراسان، رودکی در پنجکت، اقبال لاهوری در لاهور، مختوم قلی و دیگران پیامشان همین است. عشق و محبت و دوستی. چرا که به گفته فردوسی بزرگ:

جز از نیک نامی و فرهنگ و داد

ز کردار گیتی مگیرید یاد

جهان یادگار است و ما رفتنی

به گیتی نماند به جز مردمی

حجت‌الله ایوبی

دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران»

**فارابی مقصد فیلسوفان را رسیدن به حقایق برهانی می‌دانست

در ادامه این بخش رضا داوری اردکانی استاد فلسفه و رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران با اشاره به اینکه فلاسفه با هم اختلاف ندارند و اختلافشان ظاهری‌است، تاکید کرد که فارابی زبان‌ها را تقسیم کرد و زبان برهان را برترین زبان دانست. تا اکنون هم فیلسوفان جهان اسلام، فلسفه درست را فلسفه برهانی می‌دانند.

در بخش هایی از سخنرانی رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، آمده است:

«از زندگی فارابی اطلاع دقیق نداریم. آنچه می‌دانیم این است که او در قریه وسیج از قراء اطراف فاراب که شهری در قزاقستان کنونی است، به دنیا آمده و در نوجوانی همراه پدر که نظامی و لشکری بوده به بغداد رفته و در آنجا درس خوانده اما در بغداد نمانده و به سوی غرب مهاجرت کرده و در شام اقامت گزیده است. اگر از زندگی او اطلاع کافی نداریم خوشبختانه اغلب آثار او برای ما مانده است. بر اساس مطالب همین آثار است که می‌توانیم او را مؤسس فلسفه دوره اسلامی بدانیم. بیشتر آثار فارابی موجز است اما این آثار موجز شامل همه شعب منطق و فلسفه می‌شود. یکی از این آثار هم کتاب مهمی در موسیقی است. از امتیازهای فلسفه فارابی جامعیت آن است. 

او فلسفه را از سیاست و زندگی مدنی و گفتار و رفتار مردم جدا نمی‌دانسته، البته سیاستی که او وضع کرده به آسانی قابل تحقق نبوده است و شاید به همین جهت اخلافش آن را بسط نداده‌اند ولی همین که دنباله سعی افلاطون و ارسطو را در عالم غیر یونانی (اسلامی) گرفته و نظر استادان یونانی را بر اساس اصول و درک تازهای قرار داده و تفسیر کرده است، اهمیت دارد. تصرفی که فیلسوفان جهان اسلام و در صدر آن فارابی در فلسفه یونانی کردند بر خلاف آنچه در ظاهر فهمیده می‌شود این نبود که به حکم اعتقاد و بنا بر پیروی از اعتقادات مسلمانی خدای ارسطو را که صرفاً علت غایی بود به صورت خدای قادر مرید و علت فاعلی موجودات تصویر کنند. 

فارابی و اخلافش با نظری متفاوت نسبت به موجودات می‌نگریستند. آنها موجودات یعنی ماهیات را ممکن به معنی خاص می‌دانستند و ممکن به معنی خاص چیزی است که می‌تواند باشد و می‌تواند نباشد و اگر هست علتی دارد. موجوداتی که هستند علت دارند. به این ترتیب معنی موجود و مقام علت در آغاز فلسفه دوره اسلامی صورت دیگر پیدا کرد. این فلسفه در آثار فارابی تدوین اجمالی پیدا کرد. فلاسفه‌ای که بعد از او آمدند مطلب را تفصیل دادند و امکان‌های نهفته در آن اجمال را کشف کردند. کار این فلسفه در بسط خود بالاخره به صورت حکمت متعالیه ملاصدرا در آمد. 

فارابی مقصد فیلسوفان را رسیدن به حقایق برهانی می‌دانست و کوشید آرای افلاطون و ارسطو را با هم جمع کند. او معتقد بود که فلسفه یکی است و علم برهانی است. فلاسفه هم با هم اختلاف ندارند و اختلافشان ظاهری‌است. زبان‌ها را نیز تقسیم کرد و زبان برهان را برترین زبان دانست. تا اکنون هم فیلسوفان جهان اسلام، فلسفه درست را فلسفه برهانی می‌دانند. اکنون ما از مقام فارابی در تاریخ فلسفه اسلامی و اثری که بر اخلافش داشته است کم و بیش آگاهی داریم یا می‌توانیم آگاهی داشته باشیم. اما اینکه با او چه نسبتی داریم و از او چه می‌توانیم بیاموزیم چیز چندانی نمی‌دانیم. 

اگر او بزرگ بوده است که در آن تردید نداریم باید بزرگی او را بشناسیم. ما ایرانیان که در طی مدت هزار سال میزبان فلسفه فیلسوف مهاجر بوده‌ایم و او را از خود می‌دانیم باید از آنچه او آموخته درس‌های تازه بگیریم. مردم قزاقستان هم که فارابی را به معنی امروزی لفظ هموطن خویش می‌شناسند حق دارند که به او افتخار کنند و البته اهل نظر و فیلسوفان آن کشور موظفند که آثار او را بخوانند و ببینند آنها که اخلاف فارابی‌اند چه درس‌هایی از فیلسوف خویش می‌توانند بیاموزند. 

به عبارت دیگر همه ما باید ببینیم که در فلسفه موجز فارابی چه درس‌هایی مضمر است که در زمان کنونی می‌تواند راهگشا باشد. از کوششی که سفارت محترم قزاقستان برای بزرگداشت فارابی ترتیب داده است همه اهل فلسفه باید خشنود و سپاسگزار باشند.»

در این مراسم نماینده سومرو رئیس بنیاد علمی ECO هم به نیابت از او به ایراد سخنرانی پرداخت.

کازینف دوزن دبیرکل TURKSOY، هالیت ارن دبیرکل مرکز پژوهشی هنر، تاریخ و تمدن اسلام، منصور حسین  دیمیتری وویاکین مدیر انستیتوی بین المللی مطالعات آسیای میانه (IICAS)، منصوره حیدر  استاد (هند)، آلبرت فیشلر استاد افتخاری فرانسه، ایرینا پوپووا مدیر انستیتوی نسخه های خطی شرقی آکادمی علوم روسیه (روسیه)، رامیل خیروتدینوف مدیر انستیتوی روابط بین الملل دانشگاه فدرال کازان، رئیس هیات مدیره موسسه مطالعات آسیای میانه از دیگر سخنرانان این بخش بودند.

در ادامه و در بخش دوم این وبینار، موضوع «فلسفه فارابی و جهان مدرن» به بحث گذاشته شد.

گالیمکر موتانف رئیس دانشگاه ملی فارابی قزاقستان مدیریت این بخش را برعهده داشت و محمود فواد مدیر مرکز فارابی گروه زبانشناسی دانشگاه قاهره (مصر)، بکیر کارلیگا هماهنگ کننده پیمان تمدن های سازمان ملل در ترکیه، باخرم عبدوخالیموف معاون رئیس آکادمی علوم جمهوری ازبکستان، عثمان توگوساکف نایب رئیس آکادمی ملی علوم جمهوری قرقیزستان، ابساتر دربیسالی مدیر انستیتوی مطالعات شرقی آکادمی علوم ملی جمهوری قزاقستان، الهام محمدزاده مدیر انستیتوی فلسفه آکادمی ملی علوم آذربایجان، جورجیوس استریس استاد دانشگاه ملی و Kapodistrian آتن و صیدرهامون سلیمونوف استاد دانشگاه ملی تاجیکستان از سخنرانان این بخش بودند.