ثبت جهانی نوروز؛ بزرگداشت جشن مهرورزی، صلح و همزیستی

به گزارش برنا؛ بزرگداشت نوروز در واقع تجسم یکی از اهداف متعالی سازمان ملل یعنی تقویت صلح جهانی از طریق احترام به فرهنگ های ملی، میراث فرهنگی جهانی و تنوع فرهنگی است. نوروز تنها روزی در تقویم ها نیست، نوروز فرهنگی عمیق و ریشه دار است که با تمامی آداب و سنن خود هر سال امید، صلح و خوشبختی را برای میلیون ها انسان در سراسر کره خاکی به ارمغان می آورد. بزرگداشت نوروز بزرگداشت ریشه ها، تاریخ و ارزش های تمدن های درخشان بشری است که در طول سده ها، ارزش های انسانی را منتقل ساخته اند. قطعنامه نوروز به ابتکار نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد و با همکاری جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان آماده و به مجمع عمومی سازمان ملل ارایه شد و در مرحله بعد هند، آلبانی و مقدونیه نیز به آن پیوستند. در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد، توصیف شده‌است. بدین ترتیب مجمع عمومی سازمان ملل متحد در چهارم اسفند ۱۳۸۸ خورشیدی مطابق با ۱۳ فوریه ۲۰۱۰ میلادی قطعنامه "روز جهانی نوروز" را با عنوان فرهنگ صلح به تصویب رساند و برای نخستین بار در تاریخ این سازمان "نوروز ایرانی" به عنوان یک مناسبت بین المللی رسمیت یافت.

در این خصوص «علی اصغر شعردوست» رییس هیات امنای خانه موزه استاد شهریار، زبان‌شناس، ادیب، نویسنده، پژوهشگر و سفیر اسبق ایران در تاجیکستان اظهار نظر کرد که در ادامه متن آن آمده است:

به نظر شما ثبت جهانی نوروز تا چه اندازه می تواند در نزدیک شدن فرهنگ‌ها به همدیگر موثر باشد و این همبستگی چه فوایدی به دنبال خواهد داشت؟

شعردوست: نوروز و بزرگداشت آن در میان مردمان این حوزه تمدنی که به حق آن را «حوزه تمدنی نوروز» نامیده‌اند به قدری حائز اهمیت بوده و هست که به ثبت جهانی رسیده است، چرا که بزرگداشت نوروز در حقیقت تجسم یکی از اهداف متعالی سازمان ملل یعنی تقویت صلح جهانی از طریق احترام به فرهنگ های ملی، میراث فرهنگی جهانی و تنوع فرهنگی است. نوروز تنها روزی در تقویم ها نیست، این سنت، فرهنگی عمیق و ریشه دار است که با تمامی آداب و سنن خود هر سال امید، صلح و خوشبختی را برای میلیون ها انسان در سراسر کره خاکی به ارمغان می آورد. نوروز نخستین بار در سرزمین پارس پایه‌گذاری شد و در سراسر این سده های طولانی که این سرزمین خاستگاه اقوام و تمدن های گوناگون بود، نوروز به صورت زبان مشترک میلیون ها انسان در آسیا، شبه قاره هند، آسیای مرکزی، خاورمیانه، قفقاز، بالکان، حوزه دریای سیاه و بسیاری از نقاط دیگر جهان درآمده است. امروز میلیون ها نفر در جهان نوروز را پاس می دارند. بزرگداشت نوروز بزرگداشت ریشه ها، تاریخ و ارزش های تمدن های درخشان بشری است که در طول قرن ها ارزش های انسانی را منتقل ساخته اند و استفاده از این فرصت برای پیشبرد اهداف سیاسی در منطقه و دنیا نباید مورد غفلت دستگاه های مرتبط قرار گیرد و در تعامل با کشورهای این منطقه نباید دیپلماسی کشورمان از اهمیت و کارآمدی این عنصر مهم غافل شود.

امروز در حالی نوروز را کشورهای منطقه جشن می گیرند که جهانیان بر ارزش تاریخی و قدمت دیرین نوروز به عنوان میراث مشترک فرهنگی صحه گذاشته اند و این واقعه ثبت جهانی شده است. در چند سال نخست، ایران بانی برگزاری مراسم نوروز در منطقه بود و از این فرصت برای تبیین جایگاه کشور خاستگاه نوروز استفاده می کرد. چند سال متوالی جشن بین المللی نوروز در ایران برگزار شد و پس از آن در افغانستان، تاجیکستان و حتی ترکمنستان. اما چند سالی است که بهره مندی از این فرصت مهم به بوته فراموشی سپرده شده است. به نظر من دستگاه های فرهنگی و حتی سیاسی از این فرصت مهم برای توسعه دیپلماسی عمومی باید بهره بگیرند. هیچ مناسبتی همانند نوروز نیست که مردمان معتقد به بزرگداشت این آیین را کنار هم جمع کند. رقم کوچکی نیست حداقل ۲۰۰ میلیونی که در حوزه تمدنی نوروز جای می گیرند.

نوروز در فرهنگ و آیین های باستانی و کهن از چه جایگاه و ارزشی برخوردار است؟

شعردوست: نوروز همواره آیینی جاودانه در فرهنگ ایران زمین بوده است. این گاه شمار دقیق و زیبا نشان از کمال ذوق ایرانی است که جشن حیات طبیعت را با شالوده های فرهنگ اسلامی خویش پیوند ناگسستنی زده و ایران و نوروز چون ۲ نام خویشاوند بر صحیفه تاریخ بشری ثبت و ضبط شده اند. اگرچه سابقه نوروز به پیش از اسلام باز می گردد اما پس از اسلام نیز این جشن فرخنده به واسطه حسنات خود مورد قبول مسلمانان واقع شده و حتی به گونه‌ای جشن طبیعت را با جشن باورها و اعتقادات خویش پیوند زده اند. در این روز کشتی نوح نبی از پس بارانی شگفت به سرمنزل مقصود آرامش گرفت و جهان از پلیدی ها پاک و پیراسته همچون نوروز شد. در نوروز بود که حضرت ابراهیم یک تنه معبد شرک را ویران کرد و بت ها را شکست...

نوروز نزد شیعیان نیز منزلتی شایسته دارد چرا که در این روز بود که دستان توانمند علی(ع) به سنت جدش ابراهیم، آلودگی بت ها را از خانه کعبه زدود و کعبه پیراسته از پلیدی و روشن همچون نوروز شد و در این روز بود که مولاعلی(ع) به جانشینی رسول وحی برگزیده شد تا سیاهی ها و تباهی های روزگار نتواند گزندی به بنیاد عظیم شریعت محمدی (ص) برساند.

نو شدن سال همراه خود کوشش و عشق به حیات را نیز به همراه می آورد. ایرانیان با هوشمندی در ادوار مختلف تاریخ با بهار که رمز زندگی است، پیوند داشته اند و همواره حلول بهار را نیکو تلقی کرده اند و تحول طبیعت را با تحول زندگی همراه ساخته اند.

با توجه به اینکه شما سفیر ایران در تاجیکستان بوده اید به نظر شما نوروز تا چه اندازه در نزدیک کردن این دو کشور به هم تاثیرگذار بوده است؟

شعردوست: ایران و تاجیکستان از ارکان اصلی کشورهای حوزه نوروز هستند. در سال های آغازین تصویب این قطعنامه شاهد پیشرفت های چشمگیری در مناسبات دوستانه ایران و تاجیکستان بوده ایم اما متاسفانه این روابط در سال های اخیر رو به سردی گذاشته است و چه نیکوست که کشورهای این حوزه تمدنی به ویژه ایران و تاجیکستان از فرصت نوروز برای گرما بخشیدن به روابط خودشان بهره ببرند. چرا که علیرغم سردی روابط میان دولت ها، مردمان ما و تاجیکان در سال های پس از استقلال تاجیکستان و با برگزاری نوروزهای مشترک بیش از پیش به هم نزدیک شده و با شناخت بیشتر از عمق مشترکات فرهنگی و تاریخی، به سوی ایفای نقشی پررنگ تر در ارتقای صلح، دوستی، عدالتخواهی و آرامش مردم منطقه و دنیا قدم بر می دارند. امیدواریم در سال پیش رو شاهد استمرار و تعمیق دوستی ها، توسعه و تحکیم روابط برادرانه ایران و تاجیکستان با تمام کشورهای منطقه با هدف رسیدن به فردایی بهتر برای مردمان خود باشیم.

پس از تصویب جهانی نوروز برگزاری متوالی ۲ سال این مناسبت جهانی در ایران و پس از آن در کشور فارسی زبان تاجیکستان و بالاخره در کشور همسایه و هم آیین افغانستان حکایت از نفوذ این سنت زیبا در میان مردمان کشورهای دارای مشترک است و بی جهت نیست که طبق قوانین موضوعه کشورمان، کشورهای دارای تمدن جهانی نوروز به عنوان یک واحد سیاسی در فرهنگ ژئوپولتیک منطقه شناخته می شوند.

در خصوص بازتاب نوروز در اشعار شاعران تاجیک توضیح دهید؟

شعردوست: در تاجیکستان نوروز یادآور سوختن ققنوسی است که پس از هر سوختنی دیگر بار زنده و بانشاط از خاکستر خود به درمی آید. در دوران گورباچف شاعران تاجیک به موضوع نوروز به عنوان عنصر نخست هویت ملی خویش رو آوردند. لایق شیرعلی!؟ می گوید:

نوروز رسید، یار دیروزی من

یک روز بیا برای دلسوزی من

غم های تو کهنه اند، اما امروز

خوش تر ز غم تو نیست نوروزی من

گلرخسار بانوی شعر تاجیک از دیگر چکامه سرایان این خطه است که به موضوع بهار و نوروز توجه ویژه دارد. شعر «نبض بهار» بیانگر ناسازگاری روزگار شاعر با نوروز است:

چو زندانی آزادی خویشم

بهارا، بنده ام کن، بنده ام کن

به مثل خاک و باد و آب و آتش

بهارا، زنده ام کن، زنده ام کن

بهار برای فرزانه خجندی، بانوی شعر نو تاجیک، همچون دیگر شاعران، فصل عشق، رهایی از غم و فرصتی برای آغاز زندگی شاداب و سرشار از محبت است. او می گوید:

بریز نور مبارک، ریز

از آفتاب نوازنده

که پر شود ز طلوع سیب

فضای باغ شکرخنده

چه لذتی است ز عطر گل

نفس کشیدن و بالیدن

وجود زه زده خود را

در آفتاب بپالیدن...

رستم وهاب، شاعر تاجیک، درباره مانایی و پایداری نوروز چنین می سراید:

بر این خاک کهن تا آسمان برپاست

تا خورشید می تابد

زر ناب دری جاری است چون دریا

ز نور روی انسان آیینه سرشار می گردد

موذن با صدای بلبلان بیدار می گردد

هلال ماه در هر چشمه ای چون ماهی طلاست

شکر نم می تراود از نسیم شکر در شبگیر

سحر خواب تو با بشکفتن گل می شود تعبیر

در اینجا سرمه شب روشنی دیده روز است

به هر آیین که خواهی تاجیکستان

میهن جاوید نوروز است

گفتنی است که ارتقای مقام نوروز به عنوان جشن ملی و تجلیل باشکوه از آن در کنار مسایل سیاسی و اجتماعی دیگر از درخواست های جنبش آزادی خواهی تاجیکان در دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی بود.

کشورهای حوزه تمدنی ایران تا چه اندازه به نوروز اهمیت می‌دهند و حیات نوروز در این کشورها چگونه است؟

شعردوست: در طول سال های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق، به واسطه مسوولیت های فرهنگی یا سیاسی که داشته ام تقریبا در تمامی جشن های نوروزی کشورهای حوزه تمدنی ایران شرکت کرده ام. چه در روزگارانی که به عنوان نماینده کشورم به عنوان سفیر در تاجیکستان بوده ام و چه در ایامی که مدیر عامل انتشارات بین المللی الهدی از آلماتی قزاقستان تا باکو در غرب دریای خزر مسوولیت این بنگاه بزرگ فرهنگی و اجتماعی و رسیدگی به شعب متعدد آن بر عهده ام بود. همواره با جشن نوروز و نحوه برگزاری آن در این کشورها از نزدیک آشنا بوده‌ام.

نگاهی به نوروز در تاجیکستان

نوروز در تاجیکستان به خصوص در ایالت "بدخشان" با شکوه بسیار برگزار می‌شود. نوروز برای مردم هم زبان، هم فرهنگ و هم آئین تاجیک که عید ملی اجدادی است. هر خانواده چند روز مانده به عید خود را برای برگزاری آن آماده می‌سازد. خانه تکانی صورت می‌گیرد. همه از کوچک و بزرگ با بی‌قراری منتظر رسیدن نوروز می‌شوند. تاجیک‌ها در نخستین روز نوروز، صبحانه را با انواع غذاهای شیرین صرف می‌کنند که عبارت است از حلوا، شیربرنج، غوز کماچ، به این امید که تا پایان سال زندگی شان شیرین باشد. جالب است، بدانید که آیین های نکوداشت نوروز در تاجیکستان و در شهرهای کوچک و بزرگ آن به آیین های قدیمی نوروز در ایران نزدیکتر از برنامه های نوروزی امروز کشورمان است.

نوروز در جمهوری آذربایجان

در جمهوری آذربایجان آداب و رسوم برگزاری نوروز را می توانم اینگونه بیان کنم که این جشن همه ساله از بیستم تا ۲۲ مارس برابر با یکم تا سوم فروردین در این کشور برگزار می‌شود. در آذربایجان از چند هفته مانده به نوروز مردم برای برگزاری این عید خود را آماده می‌کنند؛ در شب چهارشنبه، دختران نیتی در قلب خود می‌کنند و در گذرگاه‌ها می‌ایستند و اگر سخنی موافق خواست خود از رهگذری بشنوند، بسیار خوشحال می‌شوند و مطمئن می شوند که حاجتشان برآورده خواهد شد. براین پایه مردم سعی می‌کنند در ایام نوروز سخنی نامناسب که از آن بوی یاس به مشام آید بر زبان نیاورند و از به کار بردن سخنان ناپسند و حزن‌آور بپرهیزند.

در میان مراسم نوروزی جمهوری آذربایجان، رسم‌هایی مانند انداختن سفره سمنو، انداختن کلاه پوستین به درها، آویزان‌ کردن کیسه و توبره از سوراخ بام در شب عید و درخواست هدیه نوروزی از صاحبخانه بسیار قابل توجه‌اند که در مجموع عاملی برای ایجاد محبت و مودت در میان مردم است.در نوروز نمایش‌ها و بازی‌های مختلف که فزاینده شادی باشد در جمهوری آذربایجان رواج می‌گیرد. در این میان می‌توان از اسب‌سواری، شمشیربازی، کمنداندازی، ورزش‌های زورخانه‌ای، طناب‌ بازی و مانند اینها نام برد که در همه آنها اصل بر شادی و نشاط است. از دیگر کشورهای مشترک المنافع که تجربه های شیرینی از آن دارم می توان به پاسداشت نوروز در قرقیزستان اشاره کرد.

نوروز در قرقیزستان

کلمه نوروز در میان مردم قرقیزستان که به زبان قرقیزی صحبت می‌کنند و به خط سیریلیک و به تعبیر صحیح تر کریل می‌نویسند، واژه ای آشنا است، عید نوروز برای قرقیزها از مقدس‌ترین اعیاد است و آیین‌های نوروزی را با شکوه تمام‌ برگزار می‌کنند، طوری که هیچ یک از مراسم ملی و مذهبی آنان جلوه و جلال نوروز را ندارد. نوروز در این سرزمین‌ ها تنها یک روز است که در ۲۱ ماه مارس(اول تا دوم فروردین) برگزار می‌شود. خانواده‌های قرقیزی از نخستین ساعات صبح روز عید از خانه‌هایشان بیرون می‌آیند و در میدان‌های بزرگ شهر جمع می‌شوند. در این میدان‌ها بازارهای موقت ایجاد می‌شوند که در آن انواع اجناس، خوردنی، پوشیدنی‌ها و اسباب‌بازی‌ها عرضه می‌شوند. در ازبکستان نیز که شهرهای سمرقند و بخارا را در خود دارد، جشن نوروز را پاس می دارند.

 نوروز در ازبکستان

عید نوروز در ازبکستان تعطیل رسمی است. در ایام نوروز سراسر کشور چراغانی می‌شود، مردم لباس نو به تن می‌کنند؛ از آنجا که دولت کمونیستی اتحاد شوروی سابق، نوروز را جشنی دینی می‌دانست از برگزاری آن جلوگیری می‌کرد، در نتیجه مردم به نقاط دور از شهر می‌رفتند تا بتوانند مراسم نوروزی را برپا دارند. از همین رو بسیاری از این مناطق با نام نوروز همراه شده است، مانند نوروز بولاق (چشمه نور)، نوروزسای (جویبار نوروز) و نوروز تپه (فرازگاه نوروز). البته این تفاوت در برگزاری نوروز ایران و کشورهای مشترک المنافع امروز بیشتر به چشم می آید که آنها نوروز و به ویژه روز یکم آن را در بیرون از خانه و در طبیعت یا حداقل در پارک ها و بوستانسراها برگزار می کنند در حالیکه در فرهنگ ایرانی جمع شدن بر سر سفره هفت سین رواج دارد. تاجیکان نوروز را به قدری مهم دانسته اند که در سال های اخیر محل های بزرگی به نام "نوروزگاه" در دوشنبه و خجند ساخته اند که مراسم نوروزی را در آنجا برگزار می کنند. در ازبکستان و نیز در تاجیکستان نوروز بدون سمنو، رنگ و بویی ندارد. سمنو برای آنان همانند ایرانیان، یادآور نوروز است. همچنین آیین چهارشنبه سوری همانند ایران در بسیاری از شهرها و نواحی گوناگون ازبکستان با شور و حال تمام برگزار می‌شود و بخصوص در بخارا و سمرقند از شکوه و استقبال بسیار برخوردار است.

نوروز در قزاقستان

مردم قزاقستان نیز نوروز را اعتدال بهاری می‌دانند و بر این باورند که در این روز ستاره‌های آسمانی به نقطه ابتدایی می‌رسند و همه جا تازه می‌شود و روی زمین شادمانی بر قرار می‌شود. به اعتقاد آنها نوروز روزی است که «سنگ نیلگون» سمرقند آب می‌شود. در شب سال تحویل هر صاحبخانه ۲ شمع در بالای خانه‌اش روشن می‌کند و خانه‌اش را خانه تکانی می‌کند؛ چون مردم قزاق باور بر این دارند که تمیز بودن خانه در آغاز سال نو باعث می‌شود، افراد آن خانه دچار بیماری و بدبختی نشوند. در عید نوروز در برخی مناطق روستایی جوانان یک اسب سرکش را زین کرده و عروسکی که ساخته دست خودشان است با آویز زنگوله‌ای به گردنش در ساعت سه صبح که ساعتی معین برای آنها است، رها کرده تا به این شکل مردم را بیدار کنند. عروسک در حقیقت نمادی از سال نو محسوب می شود که آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام می‌کند.

نوروز برای قزاق‌ها بسیار مقدس بوده و اگر در این روز باران یا برف ببارد آن را به فال نیک می گیرند و معتقدند سال خوبی پیش رو خواهند داشت. در عید نوروز مردم لباس نو و سفید به تن می‌کنند که نشانه شادمانی است. دید و بازدید اقوام در این ایام با زدن شانه‌ها به یکدیگر از آیین و رسوم مردم قزاق در ایام عید نوروز است، همچنین پختن غذایی به نام نوروز گوژه (آش نوروز) که تهیه آن به معنی خداحافظی با زمستان و غذاهای زمستانی است و از هفت نوع ماده غذایی تهیه می‌شود در این ایام جزو آیین و رسوم این سرزمین است. مسابقات معروفی نیز در ایام نوروز در قزاقستان برگزار می‌شود که از مهم‌ترین آنان می‌توان به «قول توزاق» اشاره کرد که میان گروه های مرد و زن برگزار می‌شود. اگر برنده زن‌ها باشند، قزاق‌ها معتقدند آن سال خوب و پربرکتی است، اگر مردها پیروز شوند آن سال نامساعد خواهد بود.

در نهایت باید گفت برگزاری جشن نوروز در این منطقه از کره خاکی که به نوعی اقلیم و گستره فرهنگی ایران بزرگ و زمانی زیر مجموعه امپراطوری ایران بوده است، هنوز نمادی دل انگیز و مهر آفرین از نگاه ایرانیان به خود، خدای خود و همنوعان خود به شمار می رود. رسمی که نسیان روزگار و غبار گذر ایام شاید غبار اندکی بر آن افکنده اما اصالت آیینه وجودش همچنان می درخشد و انسان را به مهرورزی و صلح و همزیستی دعوت می کند.