سینمای مستند می‌تواند شکاف‌های اجتماعی و سیاسی را ترمیم کند/ ارتباط مستندسازها با فضای ژورنالیستی کمرنگ شده است

میکائیل دیانی، کارگردان مستند، در گفت‌وگو با خبرنگار گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا، اظهار داشت: جشنواره سینما حقیقت در دو سال اخیر همانند دیگر رویدادهای فرهنگی هنری تحت تأثیر شرایط شیوع ویروس کرونا در کشور بود و به همین دلیل ارزیابی این دو سال با دیگر سال‌های جشنواره طبیعتاً متفاوت است. سال گذشته برگزاری جشنواره کاملاً آنلاین بود و امسال هم شکل فیزیکی این جشنواره بسیار محدود برگزار شد.

دیانی خاطرنشان کرد: من و دیگر مستندسازان و علاقه مندان به حوزه مستند که سال‌هاست جشنواره سینما حقیقت را دنبال می‌کنیم و در زمان برگزاری این رویداد دور هم جمع می‌شدیم تا فیلم‌های ساخته شده را ببینیم هیجان، شور و نشاطی را شاهد بودیم که تا حدی در این مورد با جشنواره فیلم فجر برابری می‌کرد. در زمان برگزاری جشنواره فجر شاهد بودیم که استقبال از آثار سینمایی به شکلی است که حتی برخی افراد روی زمین می‌نشینند تا فیلم را ببینند و این استقبال در جشنواره سینما حقیقت نیز رخ می‌داد اما در این دوره به دلیل محدودیت‌های کرونایی شاهد این حجم از استقبال و هیجان نبودیم.

وی افزود: طبیعتاً حجم زیادی از هیجان، جریان رسانه‌ای و... در این دو سال کم شده ولی باز هم به لحاظ اجرایی و کیفی می‌توان این جشنواره را در سطح بالایی دانست. در سال جاری هم سعی شده بود همزمانی عرضه مجازی و فیزیکی آثار و استفاده بجا و باکیفیت از کارگاه‌های آموزشی در بسترهای مجازی به خوبی صورت بگیرد که به نظر من در این زمینه جشنواره عملکرد خوبی داشت اما درباره سطح کمی و کیفی آثار حاضر در این دوره از جشنواره باید بگویم که به نسبت دو یا سه سال گذشته با انتظارمان فاصله داشتیم و البته باید بپذیریم که شرایط کرونایی در این اتفاق موثر بوده و باعث شده تا آثار کمتر شوند.

این کارگردان در ادامه درباره نقاط ضعف فیلم‌های مستندی که این روز در سینمای ایران ساخته می‌شوند، گفت: من ضعف اصلی را در سوژه‌یابی می‌بینم، مستندسازهایی که این روزها اثر تولید می‌کنند در سال‌های گذشته هم فیلم‌هایی ساخته‌اند و فیلمسازانی که در دوره اخیر جشنواره فیلم داشتند افراد غیرحرفه‌ای نبودند اما مشخص است که سوژه‌های مختلف اعم از سوژه‌های اجتماعی کمتر دستمایه قرار گرفته‌اند. البته منظور من این نیست که در دوره اخیر جشنواره همه آثار ضعیف بودند و در همین دوره فیلم‌های باکیفیت و خیلی خوبی بودند که شاید نسبت به دیگر دوره‌ها تعدادشان کمتر بود. فیلم‌هایی چون «هیچکس منتظرت نیست»، «روزگار گل‌آقایی» و «گیسه‌لو»، «گود» آثار واقعاً باکیفیتی بودند.

کارگردان مستند «آن روز» درباره نقش محدودیت‌ها در سوژه‌یابی برای ساخت آثار مستند گفت: من به اینکه محدودیت‌ها آنقدر تأثیرگذار باشند که مستندسازها در سوژه‌یابی با مشکل جدی مواجه شوند، اعتقادی ندارم. من به شخصه از فضای روزنامه‌نگاری به مستندسازی آمدم و همچنان این فضا را دنبال می‌کنم معتقد هستم در روزنامه‌های کشور سوژه‌های جذابی می‌توان پیدا کرد. به عنوان مثال صادق امامی، خبرنگار روزنامه فرهیختگان، در طول یک سال گذشته سه سوژه جذاب و جدی روزنامه‌نگاری را به قلم تحریر درآورده که هر کدام ظرفیت یک مستند جذاب و دیدنی را دارد. به همین دلیل اگر مستندساز ما فضای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را حتی در عرصه روزنامه‌نگاری دنبال کند حتماً سوژه‌های جذابی پیدا خواهد کرد. همین امسال مستند «یکی از رویاهای من» که ماجرای یک معلول جسمی است از دل گزارش‌های روزنامه‌نگاری بیرون آمده که چند سال پیش یکی از روزنامه نگاران اجتماعی ما او را پیدا کرده بود و به جامعه معرفی کرد.

دیانی افزود: یک بخشی از ضعف، ناظر بر این است که ارتباط دوسویه مستندساز و فضای ژورنالیستی کم شده و دلیل دیگرش هم در این دو سال اخیر همین شرایط کرونایی بوده است. امروز جامعه در فضای مجازی غرق شده و اکثر اتفاقات و مسائل در همین فضا دنبال می‌شود و التهابات و اتفاقات واقعی کمتر شده است. به همین دلیل سوژه‌های عمومی هم کمتر شده‌اند اما چنین وضعیتی به معنی این نیست که ما نمی‌توانیم سوژه‌های مناسبی برای پرداختن در یک اثر مستند پیدا کنیم.

این کارگردان درباره شرایط اکران فیلم‌های مستند در ایران تصریح کرد: هر جا که با بالا رفتن چگالی یک پدیده مواجه باشیم، توجه به آن پدیده زیاد می‌شود. در جشنواره فیلم فجر به دلیل حجم انبوه آثار سینمایی که در این جشنواره حضور دارند توجه علاقه‌مندان به سینمای داستانی به این رویداد معطوف می‌شود، جشنواره فیلم کوتاه هم به دلیل انبوه فیلم‌های کوتاه در کنار هم برای فعالان این عرصه مهم می‌شود. طبیعتاً اولین کارکرد جشنواره فیلم سینما حقیقت هم این است که به واسطه در کنار هم قرار گرفتن تعداد زیادی از فیلم‌های مستند در یک بازه زمانی کوتاه توجه به سینمای مستند را افزایش می‌دهد. این توجه برای هر مستندساز و هر مستند یک سکوی پرتاب است؛ یعنی در این شرایط است که یک مستند می‌تواند خودی نشان دهد و فرصت را برای بیشتر دیده شدن خود فراهم کند. به همین دلیل اولین ویژگی مهم جشنواره را ایجاد همین فضا می‌دانم.

وی افزود: دومین ویژگی مهم جشنواره این است که آثار خوب را معرفی می‌کند، همین که 30 فیلم از یک فیلتر در بین بیش از صدها فیلم عبور کرده و به جشنواره رسیده، مخاطب می‌تواند بپذیرد که این آثار حداقلی از سطح کیفیت، فن و محتوا را دارند و می‌توان به دیدن این آثار اعتماد کرد. نکته سوم این است که جشنواره باید درگاه‌های مختلف رسیدن مستند به مخاطب را باز کند، یک بخش از این درگاه‌ها تلویزیون است، مستند به واسطه اینکه با سوژه‌ها و دغدغه‌های عامه در ارتباط است طبیعتاً برای مخاطب عام هم جذابیت دارد و از این جهت اگر شرایط مناسب فراهم باشد مستند از فیلم کوتاه جلوتر است. تلویزیون بستر مناسبی است که بتواند به دیده شدن مستندها کمک کند و البته شبکه مستند امروز یکی از اصلی‌ترین شبکه‌های تلویزیون است که سینمای مستند را به مخاطب معرفی می‌کند و اتفاقاً مخاطبان بسیاری نیز دارد.

این کارگردان در ادامه اظهاراتش تأکید کرد: بستر دوم هم شبکه نمایش خانگی است، جشنواره سینما حقیقت باید با پلتفرم‌های مختلف تعامل داشته و تلاش کند که وزن مستند را در این پلتفرم‌ها بالا ببرد چرا که در حال حاضر مستند در شبکه نمایش خانگی جایگاه چندان مناسبی ندارد، وقتی شما به یک صفحه مراجعه می‌کنید ابتدا سریال‌ها، بعد فیلم‌های سینمایی، بعد فیلم‌های خارجی و انیمیشن‌ها و سریال‌های خارجی و در نهایت مستندها را می‌بینید که طبیعتاً منجر به کمتر دیده شدن آثار مستند می‌شود.

دیانی تأکید کرد: قطعاً در صورتی که شرایط مناسب برای معرفی فیلم‌های مستند و پخش و اکران فراهم شود بدون شک سینمای مستند مورد توجه مخاطب قرار می‌گیرد. سینمای مستند، مورد توجه و علاقه مخاطبان عام است اما باید به خوبی معرفی شود. تأییدی بر این مدعا می‌تواند میزان مخاطبان شبکه مستند باشد که بسیار بالا است و از شبکه‌های پرمخاطب تلویزیون به حساب می‌آید. چند هفته پیش فیلم «بیجه» به کارگردانی بنده در شبکه مستند پخش شد و من در همان شب پخش این مستند من پیام‌های بسیاری از مخاطبان داشتم و نکته جالب این است که این مستند سه یا چهار ماه پیش از پخش تلویزیونی در فضای مجازی نیز در دسترس عموم قرار داشت، اما این حجم واکنش را نداشت و همین اتفاق برای مستند «آن روز» هم رخ داد. مستند یک واقعیت را به تصویر می‌کشد و مخاطب به واسطه همین مسئله ارتباط بهتری با اثر مستند برقرار می‌کند.

این کارگردان در ادامه درباره معضلات در حوزه تولید آثار مستند گفت: مهم‌ترین نکته حجم وسیع قوانین، مقررات و مجوزهایی است که صدور خیلی از این مجوزها لازم نیست. این قوانین دست‌ و پا گیر هستند و دسترسی به اطلاعات برای مستندساز هم یکی دیگر از معضلات موجود در این عرصه است. به عنوان مثال من برای فیلم «بیجه» به لحاظ دسترسی به تصاویر آرشیوی و اطلاعات لازم دستم بسته بود و حتی ارتباط برقرار کردن با برخی افراد غیرممکن بود و اکثر افراد تمایلی به مصاحبه هم نداشتند. این سختی‌ها به خصوص زمانی که مستند به سمت سوژه‌های اجتماعی و سیاسی می‌رود، بیشتر می‌شود.

کارگردان مستند «بیجه» در ادامه درباره وضعیت سینمای مستند سیاسی گفت: علاوه بر معضلاتی که به طور کل در عرصه مستندسازی به آن‌ها اشاره کردم در حوزه مستند سیاسی معضلاتی دیگر هم وجود دارد. یکی از مسائل سیاست‌زدگی جامعه ما است که تا حدی از سیاست عبور کرده و این وضعیت شامل مستندسازهای ما هم می‌شود. ما سال 1388 را داریم که حجم وسیعی از اتفاقات سیاسی را در خود دارد. در آن بازه زمانی مستندهای سیاسی بسیاری ساخته شدند اما بعد از مدتی که در جامعه ما یک دو قطبی شکل گرفت و عمیق شد؛ مستندسازها ترجیح دادند از سینمای سیاسی فاصله بگیرند و به مسائل اجتماعی بپردازند تا در عمیق‌تر شدن شکاف سیاسی موجود در جامعه نقشی نداشته باشند. همین موضوع باعث شد تا سینمای مستند سیاسی ما دچار یک رکود شود.

وی افزود: در سال‌های اخیر هم چند مستند سیاسی ساخته شده است که معمولاً آثار خیلی ایدئولوژیک و یک طرفه شده‌اند و دلیل این اتفاق را نابلدی مستندسازها می‌دانم. وقتی که ما بیش از 10 سال از فضای سیاسی عبور کرده‌ایم و مستند سیاسی نساخته‌ایم و حال اگر بخواهیم مستند سیاسی بسازیم لحن‌مان دچار مشکل است و ممکن است خیلی قطب‌بندی شده، ایدئولوژیک و یک طرفه باشد که همین باعث شده که از طرف جامعه هم خیلی پس زده شده‌اند. در همین سال‌های پس از فوت مرحوم هاشمی رفسنجانی؛ چند مستند درباره ایشان ساخته شده که همه این آثار، آثاری یک طرفه بودند که حتی جامعه انقلابی و حزب اللهی هم در برابر آن گارد گرفته است چرا که ادبیات مستند منصفانه و معقولانه نبوده است.

دیانی خاطرنشان کرد: منظور من از ادبیات منصفانه و معقولانه بی‌طرف بودن اثر نیست، اساساً امکان ندارد که یک مستند طرفیت نداشته باشد چرا که به هر حال مستندساز شاهدی است که یک نظام فکری و مواجهه‌ای مخصوص خود دارد ولی ظرافت بیان مهم است و این ظرافت بیان در تجربه، تمرین، آزمون و خطا به دست می‌آید که به واسطه فاصله گرفتن از این فضا امکان کسب تجربه از بین رفت.

این کارگردان با اشاره به نقش سینمای مستند در ترمیم شکاف‌های اجتماعی و سیاسی گفت: قطعاً سینمای مستند می‌تواند در این زمینه نقشی تأثیرگذار داشته باشد. سال‌های گذشته مستندهایی داشتیم که موضوعی اجتماعی داشتند و جناح‌های مختلف سیاسی نیز در آن موضوع اتفاق نظر داشتند یا به اتفاق نظر رسیدند. همین امسال مستند محسن اسلام‌زاده چنین ویژگی دارد و چه اصلاح‌طلب و چه اصولگرا در آن اتفاق نظر دارند و می‌دانند که مسئله را به خوبی شناخته و نگاه سازنده‌ای دارد.

دیانی درباره مستند «بچه‌های زمین خاکی» که امسال در جشنواره سینما حقیقت حضور داشت، گفت: مستند من داستان یک تیم فوتبال از کودکان کار است که در کوره‌های آجرپزی کار می‌کنند. آن‌ها این تیم فوتبال را تشکیل می‌دهند، این تیم تقویت می‌شود و به لیگ برتر می‌رسد. من تحول این بچه‌ها و تیم‌شان را روایت می‌کنم و فرآیندی که طی کرده‌اند را شاهد هستیم. فکر می‌کنم ساخت این مستند نزدیک به دو سال به طول انجامید.

این کارگردان تأکید کرد: من اصلاً تصوری درباره آینده این تیم نداشتم و فکر نمی‌کردم که به این مرحله برسد. من در حاشیه کار می‌کردم و با بچه‌ها هم در ارتباط بودم و بعد از چند روز گفتند که این بچه‌ها می‌خواهند تیمی تشکیل دهند و شما هم یک گزارش بنویس و من هم از سر علاقه این کار را انجام دادم و شروع به نوشتن کردم. آن زمان فکر نمی‌کردم موضوع اینقدر جدی باشد ولی با موبایلم هم فیلمبرداری می‌کردم، هفته دوم و سوم بود که احساس کردم موضوع بسیار جدی‌تر است و ممکن است اتفاق خوبی برای این بچه‌ها رخ دهد و از آن به بعد صدا و دوربین هم با خودم بردم تا تصویر خوبی داشته باشم.

دیانی در پایان اظهار داشت: موسسه همیاری در این مستند با من همکاری کرد، در زمان ساخت هیچ همکاری از سوی نهاد یا ارگانی نداشتم اما پس از ساخت موسسه اوج اسپانسر این فیلم شد. در جشنواره بازخورد بسیار خوبی را شاهد بودم، روز اکران در جشنواره سالن پر بود، شخصیت‌های مختلفی مثل آقای بهادری سخنگوی دولت، آقای قرایی مدیرکل صداوسیما، محمد انصاری بازیکن فوتبال و چند مستندساز هم حضور داشتند که واکنش خوبی هم داشتم. کاش از ابتدا می‌توانستم پیش‌بینی کنم که قرار است این اتفاق برای تیم همیاری رخ دهد و از همان ابتدا دوربین داشتم چرا که تصاویر ابتدایی مستند من با دوربین موبایل گرفته شده است. برای حضور در چند جشنواره خارجی اقدام کرده‌ایم که پس از آن به سراغ اکران آنلاین و اکران تلویزیون می‌رویم.

انتهای پیام//