محرم در خوزستان؛ از بزرگ ترین تعزیه میدانی کشور در شوش تا مشعل گردانی بهبهانی و چوب زنی دزفولی ها

به گزارش خبرنگار برنا از اهواز، استان خوزستان در دهه اول محرم به دلیل تنوع قومیتی دارای آیینی متنوعی است. این آیین ها برخی در شهرهای مختلف مشترک و برخی نیز متفاوت یا منحص به آن منطقه برگزار می شوند.

در ذیل با برخی از آیین های محرم خوزستانی ها آشنا می شویم.

نخل مُقوم(مقام) حسین شوشتر
آیین نخل گردانی از گذشته در بسیاری از شهرهای ایران رواج داشته است. در استان خوزستان همچون دیگر نقاط ایران از گذشته نخل گردانی مرسوم بوده است.

نخل ها در واقع نمادی از عزا و به عنوان نمادی از تابوت شهدای كربلا شناخته شده كه ریشه ای كهن درسنت ها دارد.
شهرستان شوشتر نیز نخلی كهن به نام نخل مقوم حسین دارد كه هر ساله در روز تاسوعا و عاشورا توسط دوستداران و عاشقان امام حسین(ع) از محل نگهداری آن كه در محلی به نام قدمگاه مقام حسین در منطقه ی مُوگِهی شوشتر نگهداری می شود خارج شده و به محلی كه مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست، برده می شود.

این نخل كه بنابر گفته های محلی چند صد سال قدمت دارد چند مرتبه مرمت شده و بسیار سنگین است و تعداد زیادی آن را حمل می كنند. نخل مُقوم حسین از چوب درخت سدر ساخته شده و بسیار سنگین است که نخـل كش(حمل كنندگان نخل) آن را جا به جا می کنند.

به هنگام انتقال نخل چند نفر با در دست داشتن چهار پایه هایی چوبین به دنبال حمل كنندگان نخل(نخل كش ها) به راه می افتند تا هر كجا كه حمل كنندگان خسته شدند، نخل را روی چهارپایه و بر روی زمین قرار دهند.

در روزهای اول محرم مردم با همكاری و همیاری یكدیگر به تزیین نخل پرداخته و مقدمه های مراسم را آماده می كنند.
طی سال های گذشته برای تزیینات نخل، علاوه بر آراستن به پارچه های سیاه، نقوش وقایع و اتفاق های عاشورا را بر روی آن كشیده و نصب می كردند و در نوع جدیدتری نقاشی تمثال امام حسین(ع) و غیره بر روی شیشه نیز جایگزین كرده اند.

هر ساله در صبح روز تاسوعا نخل را از مُقوم حسین بیرون آورده و پس از نصب برخی قسمت های نخل كه قابل جدا شدن است، آن را به سوی آرامگاه"براء ابن مالك"(از صحابه پیامبر اسلام(ص) كه بعدها در جنگ شوشتر به شهادت رسید و همانجا دفن شد) حمل می كنند.

نخل را به دور مزار براء ابن مالك گردانده، سپس مردم شركت كننده فاصلـه گرفته و صحنه را برای نشاندن نخل بر زمین آمـاده می كنند و در كنـار آن به سینه زنی و نوحـه خوانی می پردازند و در نهایت نخل را به محل اصلی برمی گردانند.

همچنین صبح عاشورا مجددا نخل را از محل خود به سوی امامزاده عبدا... برده و دو تا سه مرتبه آن را به دور امامزاده می گردانند، سپس فریاد زنان با صدای الله اكبر و یا مولا، نخل را بر روی تپه ای كه سطح ناصافی دارد در مجاورت امامزاده برده و بر زمین می گذارند.

این آیین حدود دو ساعت در امامزاده ادامه می یابد و سپس نخل را به محل اصلی خود باز می گردانند. حمل كنندگان نیز به هنگام نشاندن نخل فریاد یا حسین(ع) سر می دهند.

مردم در این روزها نذوراتی دارند كه آنها را به شكل قربانی كردن گوسفند در جلوی نخل، اهدا كردن پول، كه آن را برای  تعمیر و مرمت نخل و یا خرید لوازم تزیینی و طناب مورد استفاده، خرج می كنند. برخی از مردم نیز نذوراتی مثل حلوا، خرما، نـان محلی و... اهدا می كنند كه در نهایت بین نخل كش ها(حمل كنندگان نخل) تقسیم می شود.

بر اساس اعتقاد مردم از دیر باز به نخل مَقوم حسین، دیده شده كه در زمان كم آبی و بارش، آن را به امامزاده عبدا... شوشتر برده و در فضای باز و زیر آسمان قرار می دادند، زنان شوشتر به آن تكه پارچه هایی می بستند، نذر كرده و دعا می خواندند، از خداوند طلب باران كرده و معتقد بودند كه به طورحتم باران خواهد آمد.

روایتی مردمی است كه در دوره ی رضا شاه كه حجاب اجباری شده بود زنان شوشتر به نشانه ی اعتراض نخل مقوم حسین را به طرف امامزاده عبدا... برده و در جلوی آن تجمع كردند.

آیین سه روزه شوشتر
آیین سه روزه شهدای كربلا، دو روز پس از روز عاشورا برگزار می شود. در این آیین كه تنها در شهرستان شوشتر برگزار می شود، اجساد شهدا را كه به مدت دو روز بر روی زمین باقی مانده اند به صورت نمادین دفن می كنند.

تعدادی از بازیگران و شبیه خوانان هیات ها، لباس هایی با نقش های متفاوت را بر تن كرده و با معرفی یك به یك شهدا با نوحه خوانی اجساد را از زمین بلند كرده و به شكل نمادین به خاك می سپارند.

امروزه با توجه به جمعیت زیاد استقبال كنندگان در زمان اجرای مراسم، اجساد شهدا را بر روی تخت بزرگی كه از قبل آماده شده قرار داده و مردگان را برای دفن به طرف چادر هیات می برند.

همچنین از جمله ابزار اصلی و مورد استفاده در این آیین بیل و بوریِه(بوریا یا حصیر) است. بیل، برای كندن قبر و دفن شهدا و بوریا نماد كفن است كه در واقعه كربلا، به دلیل نبود كفن برای پیكر مطهر شهدا استفاده می شد.

شِیـدونـِه
ساخت حجله های آیینی از گذشته در دزفول و شوشتر مرسوم بود. حجله های آیینی در ماه محرم و ایام عاشورا در آیین عزاداری حسینی كه یادآور واقعه ی كربلا است مورد استفاده قرار می گیرند؛ در اصطلاح محلی مردم دزفول و شوشتر این حجله ها شِیـدانِه"شیدونِه" نامیده می شود.

حجله های آیینی به اطاقك های چوبی منبت كاری و تزیین شده می گویند كه در ایام ماه محرم در بعضی از گذرها و حسینیه ها، نصب و تداعی كننده حجله حضرت قاسم(ع) است كه مورد احترام مردم قرار می گیرد.

شیدونِه سازه ای چهارگوش، طاقدار و از جنس چوب است كه با ابعاد مختلفی ساخته می شود. دیواره های شیدونِه به صورت مشبك و معمولاً به رنگ سبز است، در قسمتی از دیواره نقاشی هایی از تمثیل ایمه(ع) یا صحنه هایی از وقایع عاشورا كشیده شده است.
شیدونه ها به عنوان های مختلفی از امامان و فرزندان آنها مانند شیدونِه حضرت علی(ع) شیدونِه علی اصغر(ع)، شیدونِه حضرت قاسم(ع)، شیدونِه حضرت زینب (ع)، نامگذاری شده اند.

هر كدام از شیدونِه ها مختص به یك محله است و هر ساله ایام محرّم در جای مشخصی در همان محله نصب شده و با شمع و حنا زینت می یابد.

مردم نیز نذورات خود را كه شامل خرما، حلوا، نان و خرما، حلوا كنجی(حلوای كنجد) و غیره برای پذیرایی از هیات های عزاداری و مردم در آن قرار می دهند.

شیدونه ها در شهر دزفول در نزدیكی مساجد و محله های قدیمی همچون مسجد جامع دزفول، مسجد علی ابن ابیطالب(ع(میان دره)، مسجد عبابافان و محله های قدیمی چون محله ی پیرنظر، كرناسیون برپا می شود و در شوشتر نیز شیدونِه هایی وجود دارد كه برخلاف شیدونه های دزفول كه جایگاه ثابتی دارند، آنها را در آیین های عزاداری به حركت در می آورند.
در قدیم تعدادی از عزاداران شیدونه ها را بر روی شانه های خود نهاده و همراه هیات های عزاداری حركت می دادند، اكنون نیز شیدونه ها را به وسیله ی خودرو در هیات های عزداری حمل می كنند.

علم گردانی

"علم یا جریده" عبارت است از چوبی به ارتفاع ۱۰ متر و قطر ۱۰ سانتی‌ متر که پارچه‌های دومتری سیاه، به فاصله‌های معین، از بالا تا پایین به آن بسته و یک شبکۀ(پنجه) برنجی یا نقره‌ای به نوک آن وصل است. این عَلَم به نام علم حضرت عباس معروف است. از هنگامی که چوب آن را برای بستن پارچه به میدان می‌آورند، مردم جمع می‌شوند و در شمال خوزستان با ساز و دهل و در جنوب با سنج و دمام  یا طبل و فرستادن صلوات وارد میدانش می‌کنند".

آیین سینه زنی سه سنگ در بهبهان
پس از دوران حكومت صفویه، شیعیان در عهد افشاریه و زندیه آیین عزاداری امام حسین(ع) را با شور و حرارت گذشته و البته با اندك دگرگونی به تناسب زمان ادامه دادند.

دسته گردانی، نوحه سرایی، سینه زنی، زنجیرزنی و تعزیه در این زمان رونق و رواج بیشتری پیدا كرد و به ویژه شبیه خوانی كه پس از صفویه در ایران متداول شده بود، در عصر قاجار و به ویژه زمان حكومت ناصرالدّین شاه مورد توجه قرار گرفت.

همچنین در عصر قاجار مقاتل زیادی تالیف شد و مرثیه سرایی رونق فراوانی گرفت و از گذشته های دور تاكنون در بهبهان سینه زنی به سبك های گوناگونی در مراسم عاشورا برگزار شده است.

سینه زنی سه ضرب یا سه سنگ، از سبك های معمول سینه زنی از گذشته تاكنون در بهبهان به شمار آمده است، سه سنگ به عنوان نماد خاص عزاداری مردم بهبهان محسوب می شود. سینه زنان سه سنگ به دو صورت نشسته و ایستاده آن را اجرا می كنند.
در تعریف سنگ از زبان بهبهانی ها اینگونه به نظر می رسد كه آن را"ضربه" می دانند و چون سه ضربه ی پیاپی با ریتم خاص و با فاصله ی بسیار اندك به سینه زده می شود، آن را "سه سنگ" نامیدند.

پس از این ضربه ها مكث كوتاهی می شود و مجدد سه ضربه ی دیگر زده می شود. سه سنگ معمولا در بخش آخر آیین عزاداری اجرا می شود.

برگزاری آیین سه سنگ در محله های كاروانسرا، امام زاده شاه فضل(ع)، پهلوانان، گودچهك، محل پَر و... در بهبهان از گذشته های دور تاكنون مرسوم است.

آیین كولَكی بهبهان
سینه زنی و نوحه خوانی در ایران بنا به نوشته ی مورخان بیشتر از زمان دیلمیان در قرن چهارم آغاز شد و پس از یك توقف طولانی، در عصر صفوی گسترش و رواج یافت. این نوع عزاداری در اصل میان عرب ها رایج بوده، اما سینه زنی به صورت امروزی كه یك نفر دم بگیرد و دیگران به آهنگ او سینه بزنند را به آل بویه نسبت داده اند.

یكی از شیوه های مرسوم سینه زنی در شهرستـان بهبهان نوعی سینه زنی است كه"كولكی" نامیده می شود كه به معنی شانه به شانه شدن و در كنار هم قرار گرفتن، به گونه ای كه شانه ها به هم متصل شوند.

این نوع سینه زنی كه از گذشته مرسوم بوده، مخصوص موقعیت ها، مكان ها و زمان های خاص است و معمولا هنگام ورود به صحن امام زادگان، بقعه ها و تكیه ها اجرا می شود؛ گاهی نیز وقتی هیات عزاداری وارد هیات دیگری از عزاداران می شود این شیوه به اجرا درمی آید. همچنین زمانی كه یك هیات از امام زاده ای خارج شده و می خواهد به امام زاده ی دیگری برود در بین راه جوانان پرشور از این روش استفاده می كنند تا هیات سینه زن از شور نیفتد.

در آیین عزاداری بهبهان، كولكی به اصطلاح به شكل خاصی از سینه زنی گفته می شود كه عزاداران به طور منسجم و در صف های چهار نفره كه به گویش محلی"چاربه چار" گفته می شود، در صـفی منظم و پشت هم به گونه ای قرار می گیرند كه در حالی كه یك دست خود(معمولا دست چپ) را روی شانه های نفر كناری خود قرار داده و به یكدیگر متصل شده اند، با دست دیگر سینه می زنند.

بر این اساس در محله هایی كه از به هم پیوستن چند محل یا مسجد تشكیل شده، در شب هایی كه محله های كوچكتر به محل اصلی و مركز تجمع هیات عزاداری می آیند، از مسجد یا محل خود به شیوه ی چهار به چهار كولكی می گیرند و سینه زنـان مسیر را پیموده، و وارد میدان و محل عزاداری می شوند. پس از چند مرتبه دور زدن با بقیه افراد یكی شده و همه با هم به عزاداری می پردازند و این شیوه فقط در بهبهان اجرا می شود.

هر چند امروزه تمامی محله ها و هیات های سینه زن عزادار در بهبهان به همین شیـوه وارد صحن و سرای امام زادگان می شوند، اما شكوه و هیبت زیباتر آن را می توان در محله های قدیمی شهر به دلیل كثرت جمعیت انسجام و هماهنگی بیشتر مشاهده كرد.

مشعل گردانی در بهبهان
از جمله رسوم قدیمی كه در روزهای دهه ی اول محرم برگزار می شود، رسم مشعل گردانی بهبهانی ها است. در گذشته مشعل هایی با پنج شعله در هر محله بین عزاداران گردانده می شد. مردم مشعل را در جلوی هر محله روشن كرده تا نور و روشنایی محفل گردد، سپس در بین عزاداران و سینه زنان گردانده می شد.

آتش و روشنایی از عهد باستان تاكنون در فرهنگ ایران زمین وجود داشته و مورد احترام بوده چرا كه آن را نماد نور، روشنی، حرارت و پاكی می دانستند.

محله ی پَر یكی از محله های قدیمی شهر بهبهان است كه مشعل گردانی را حفظ كرده و این آیین در شب عاشورا در آن اجرا می شود.

مشعل ها از جنس آهن هستند و دارای سه شاخه(همانند مشعل محله بدیعا)، چهار یا پنج شاخه(مانند مشعل محله پَر) به شكل استوانه ای كه با فاصله به یكدیگر مرتبط و همه به پایه ی بلند اصلی كه بلندترین شعله است متصل شده اند. برای شعله ور كردن آتش مشعل از چند روز پیش از فرا رسیدن محرم و اجرای آیین، پارچه های كهنه به وسیله ی مردم محل جمع آوری می شود.

پارچه ها را به شكل لوله شده آماده كرده و درون ظرفی پر از نفت می خیسانند تا دیرتر بسوزند. بعدها بعضی از محله ها از فانوس به جای مشعل استفاده كردند كه راحت تر بود. این مشعل یك نفر چرخاننده و دو نفر همراه كمكی دارد. رسم بر این است كه ابتدا در شب عاشورا میان سینه زنان آن را یك بار می چرخانند و سپس در خانه هایی كه در محدوده ی محله، نذوراتی دارند، چرخانده می شود.
به تدریج مشعل های قدیمی كنار گذاشته شد و كم كم به دست فراموشی سپرده شدند.
تا سال 1350 مشعل گردانی در بهبهان رواج داشته و از آن پس رفته رفته اجرای آن كمتر شده و هم اكنون برگزاری این آیین تنها محدود به یك نقطه و محله از این شهر شده است.

مراسم سینی قاسم یا عرس القاسم ماهشهری ها
آیین سینی‎گردانی یا عروسی حضرت قاسم(ع) كه هر سال همزمان با هشتم محرم‎الحرام در بندر ماهشهر برگزار می‎شود به عنوان یك اثر معنوی تاریخی به ثبت ملی درآمد.

بیش از 120 سال است كه این آیین در ماهشهر برگزار می شود آن ‎گونه كه بزرگان نقل می‎كنند، از زمان‎های قدیم كه در بندر ماهشهر حتی برق نیز نبود، در شب هشتم محرم این برنامه برگزار می‎شد كه در آن یك علم در محل نصب و فانوسی نیز به زیر این علم بسته و در زیر نور آن فانوس سینی‎گردانی انجام می‎شد؛ یك رومیزی نیز به قدمت 80 سال وجود دارد كه آن را روی یكی از سینی‎ها می‎انداختند. در جریان برگزاری این آیین، حدود 115 سینی به صورت همزمان از این خانه بیرون می‎آیند و اطراف میدان شهر را دور می‎زنند و بازمی‎گردند؛ همچنین سنج و دمام‎زنی و نوحه‎خوانی نیز در كنار این آیین اجرا می‎شود.

بزرگ ترین تعزیه میدانی کشور در شوش
تعزیه مردم شوش، بزرگ‌ترین تعزیه میدانی كشور است كه حدود 110 سال قدمت دارد و ثبت ملی شده است.
ریشه و تاریخ تعزیه در شوش در شهر حر از توابع این شهرستان به بیش از دویست سال می‌رسد که حدودا 700 نفر در اجرای تعزیه همكاری دارند البته با توجه به متغیر بودن تعداد سیاهی‌ لشكر، اسب‌سواران و برخی عوامل دیگر می‌توان از جمعیتی بیش از 700 نفر در این نمایش استفاده كرد.

این تعزیه از صبح روز عاشورا شروع و ظهر عاشورا پایان می یابد. در این تعزیه که حدودا 10 ساعت به طول می انجامد، وقایع روز عاشورا، به میدان رفتن ها، رجز خوانی ها و نبردهای هریك از یاران امام حسین(ع) و نیز شهادت امام حسین(ع) به تصویر كشیده و به زبان های فارسی و عربی روایت می شود.

نقش‌گردانی

نقش‌گردانی مراسمی است كه در آن تختی آماده می شود و آن را با پارچه سفيد آغشته به خونی می پوشانند. اين پارچه را كه نماد حضرت اباعبدالله است روی تخت می گذارند و آن تخت را به دوش می گيرند و می چرخانند كه اين نقش‌گردانی نام دارد.

صبح عاشورا تمام هيات‌ها و محله‌ها پشت سر هم به صف جمع و وارد امام‌زاده می شوند و مثل شب عاشورا هر محله‌ای عزاداری می كند. هر محله‌ای تا ظهر به امام‌زاده می رود. شب همان روز مراسم شام غريبان برگزار می شود و شام غريبان به مدت سه شب برگزار می شود و زنان شهر به مساجد می روند و اين مراسم را به ياد اسارت حضرت زينب و اهل بيت امام حسين(ع) برپا می كند. در شب سوم مراسم دفن شهدا را برپا مي‌كنند و با حمل بيل و كلنگ به صورت نمادين مراسم دفن شهدا را اجرا می كنند.

بعد از اين مراسم عزاداری تعطيل می شود و روضه‌خوانيی شروع میشود كه از 14 محرم تا روز اربعين ادامه دارد.

حجله قاسم

در شب عاشورا برنامه حجله قاسم اجرا می شود. شب عاشورا در بهبهان"شو شوروزی" گفته می شود. مردم در اين شب تا صبح بيدارند و در محل‌های عزاداری تا ساعت يك بامداد برنامه سينه‌زنی و عزاداری برپاست و بعد از آن مردم در امام‌زاده‌های مشهور شهر كه شامل امام‌زاده حيدر، شاه فضل و شاه ميرعلی حسين است، جمع می شوند و هيات به هيات و محله به محله به اين امام‌راده‌ها می روند و هر كدام به نوبت ربع ساعت عزاداری می كنند.

چوب زنی دزفول ها در محرم

مراسم سنتی چوب بازی نمادی از صحنه جنگ است که به‌ صورت نمایشی همراه با طبل، دهل، صدای شیپور و سرنا در جلو تکایا و در محله‌های عزاداری برگزار می شود. در این مراسم عده‌ای از مردان به دو گروه تقسیم می‌شوند و با چوب، سپر، شمشیر و زره با یکدیگر به مبارزه نمایشی می‌پردازند.

این آیین که از رسم‌های مردم دزفول در ایام محرم است. در این مراسم شخصی به خواندن بحر طویل می‌پردازد و شرکت کنندگان دو چوب به جلو و دو چوب به عقب می‌زنند.

آیین سنتی چوب بازی ۵۰۰ سال قدمت دارد و از ۱۴۰ سال پیش در ایام عزاداری ماه محرم در محله کلانتریان و میاندره و برخی محله‌های قدیمی شهرستان دزفول در دهه نخست ماه محرم اجرا می‌شود.

مواکب خوزستان
علاوه بر این آیین های ثبت شده عزاداری حسینی در خوزستان، در ایام محرم و صفر موكب ها و تكیه هایی در نقاط مختلف این استان برپا می شود كه آیین های عزاداری زنجیر زنی و سینه زنی، تعزیه خوانی و... در آنها اجرا می شود و مردم نذرهای خود شامل غذای نذری، حلوا ، شربت و چای و... را در این آیین ها تقسیم می كنند.

همچنین هر ساله هزاران زایر در ایام اربعین حسینی از مرزهای خوزستان برای زیارت حرم امام حسین(ع) به عراق سفر می كنند كه عبور این زایران از خوزستان، حال و هوای خاصی به این استان می بخشد.
به همین منظور در این ایام صدها موكب از سوی مردم و نهادهای مختلف در مرزهای چذابه و شلمچه برپا می شود كه به رایگان تمامی امكان های زایران را تهیه و به آنها خدمات رسانی می كنند.

انتهای پیام/