«پرسمان یاد»؛ نقشه راهی برای کتاب‌های دفاع مقدس

وی با بیان اینکه این کتاب یکی از منابع اصلی کارگاه‌های آموزش تاریخ شفاهی و خاطرات است، گفت: مباحثی که در این کتاب مطرح شد بسیاری از قفل‌ها را باز می‌کنند و به سوالاتی که در ذهن نویسنده است جواب می‌دهد. خلاء این کتاب در ادبیات دفاع مقدس ما حس می‌شد. حجم زیادی از کتاب‌هایی که در این حوزه چاپ می‌شود استاندارد‌های اولیه را ندارند و این کتاب می‌تواند یک نقشه راهی برای آنها باشد.

در ادامه، معصومه رامهرمزی گفت: این کتاب به شیوه و قالب پرسش و پاسخ تهیه شده است و مایلم به این پرسش جواب دهم که این کتاب چگونه و چرا شکل گرفت است. افرادی مانند من که در حوزه خاطره نویسی کار می‌کردیم، برای یافتن پاسخ سوال‌های خود به آقای کمری مراجعه و سوالات خود را از ایشان می‌پرسیدیم و گاهی جلسه‌های ما ساعات‌ها طول می‌کشید. این نشان می‌دهد ظرفیت حوزه خاطره نویسی، خاطره نگاری، خاطره شناسی و خاطره پژوهی جنگ آنچنان گسترده و نیازمند تولید دانش و کار است که متاسفانه در این سال‌ها به این موضوع نپرداختیم.

رامهرمزی ادامه داد: کتاب‌هایی در این زمینه وجود دارد اما این کتاب‌ها باید به روز می‌شدند تا مسائلی که امروز با آنها رو به رو هستیم در مجموعه دیگری به آنها پاسخ داده می‌شد. در جلساتی که داشتیم به این نتیجه رسیدیم که حوزه خاطره شناسی جنگ نیازمند رفع مسائل جنگ هستیم و سوالات زیادی در این زمینه مطرح می‌شد که نشان می‌دهد چه کسانی که تازه وارد این حوزه شدند و چه کسانی که سابقه کار در این حوزه دارند با مسائلی روبه رو هستند که در گذشته به آنها پرداخته نشده است.  

وی افزود: بنابراین تصمیم گرفتیم اگر قرار است شورای خاطره به خود ببالد باید به خدمت کسی برسیم که بیش از دو دهه تجربه خاطره شناسی جنگ دارد. بنابراین به خدمت آقای کمری رسیدم. ۱۵ جلسه برگزار کردیم و در کنار آن جلسات حاشیه‌ای هم داشتیم که در کتاب گنجانده نشده است. اتفاق خوبی به وسیله این کتاب رخ داد و آن این بود که جمعی که درگیر این موضوع بودند به این مساله اذعان داشتند که خاطره شناسی جنگ باید وارد حوزه شناختی شود. قطعا مطالعات فرهنگی و اجتماعی جنگ به کتاب‌های خاطره معطوف است و کتاب‌های خاطره نقش پایه ای در این مساله دارند.

این نویسنده اظهار کرد: اگر به کتاب‌های خاطره و چگونگی معیار‌ها و ملاک‌هایی که باید بر اساس آنها این کتاب‌ها نوشته، ارزیابی و منتشر شوند، توجه نکنیم در آینده با مشکلات بیشتری رو به رو می‌شویم. بنابراین ما باید در  این جهت قدم برداریم که حوزه خاطره پژوهشی و خاطره شناسی جنگ نیازمند دانش است.

وی به ویژگی‌های متمایز این کتاب در مقایسه با کتاب‌های دیگر اشاره کرد و گفت: گفتگوها و موضوعاتی که در این کتاب به چالش کشیده شده توانسته هر موضوع را کالبد شکافی کند و به صورت شفاف و صریح از جهات مختلف به موضوعات بپردازد.

محمدرضا سنگری از دیگر سخنرانان این نشست بود که گفت: امیر مومنان (ع) در تقسیم‌بندی انسان‌هایی که اندیشه اثرآفرینی دارند تقسیم‌بندی شیرینی و زیبایی دارد. حضرت می‌فرماید؛ «آدم‌ها دو دسته اند؛ برخی هستند مانند هوا رعد می‌زنند تا زمینیان را به انتظار بارش بگذارند اما لحظاتی بعد ابر گسسته می‌شود بدون آنکه نمی‌ببارد». آقای کمری از این دست آدم‌هایی است که هزار چراغ دارد اما با چراغ خاموش حرکت می‌کند.

این مدرس ادبیات کتاب «پرسمان یاد» را عصاره مجموعه کتاب‌های استاد کمری دانست و گفت: تیترهای برجسته مجموعه آثار استاد کمری را می‌توانیم در این کتاب پیدا کنیم. این کتاب می‌توانست به گونه ای دیگر باشد. مجموعه ای از پرسشگران در این جمع حضور  داشتند و پرسش‌های خود را مطرح کردند. ۹ نفر به تناسب وارد بحث می‌شدند و عده ای هم سکوت‌های زیادی داشتند. گروهی که در این پرسشگری حضور پیدا کردند باید به این سوالات که چه چیزی و چگونه باید بپرسند را برای خود روشن می‌کردند. من فقر این هماهنگی را در سوالات می‌بینم.

وی با بیان اینکه یکی از نقص‌های جدی تاریخ  ادبی ما نشان ندادن پشت پرده‌های خلق یک اثر  است، عنوان کرد: اینکه در این جمع چه کسی سوالات را مطرح می‌کند از درجه اهمیت بالایی برخوردار است چرا که جمع پرسشگر هم آفت است و هم منفعت دارد.

سنگری با تاکید بر اینکه باید در این کتاب مدیریت پرسش رخ می‌داد، افزود: ترتیب، تقدم و تاخر سوالات کجاست؟ آیا اولین سوالی که مطرح می‌شود واقعا اولین سوال است؟ چه کسی باید معلوم کند که پاسخ سوال‌ها داده شده است؟ جلسات گاهی ادامه جلسات قبل نیست. گاهی یک سوال را پر و بال می‌دهند و برخی از پرسش‌ها بی جواب یا کم جواب مانده اند.  

ابوالفضل رضوی در ادامه این مراسم گفت: حوزه خاطره حوزه ای وسیع است که محدود به جنگ هر کشوری نمی‌شود. لذا در هر زمانی می‌توانیم خاطره نویسی، خاطره سازی و ... داشته باشیم. ادبیات ما ادبیاتی احساسی و نوستالژیک است و این واژه آفرینی‌ها می‌تواند موجب غنای مخاطب شود.

 رضوی ادامه داد: بی تردید جنگ یکی از جریان‌های بسیار تاثیرگذار در سیر تحول زندگی اجتماعی ما در دوران پس از انقلاب است که هر وجهی از آن می‌تواند تاثیرگذاری خاص خود را از حیث احیای گفتمان اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و... که در  آن زمان حاکم بود را به وجود آورد. هر وجهی از جنگ که مورد مطالعه قرار می‌گیرد می‌تواند بخشی از نیاز‌ها را پاسخ دهد. جنگ به عنوان یک موضوع وسیع که هر وجهی از آن می‌تواند موضوع مطالعه باشد. بی تردید در پرتو دانش و بینش محقق و پژوهشگری مصداق پژوهشی پیدا می‌کند که خودش را به آن وجه مشخص جنگ ملزم می‌کند.

وی عنوان کرد: جنگ پژوهشی و مطالعات مرتبط با جنگ هم یک بحث کاملا انضمامی است و مانند هر علم دیگری حاصل ارتباط متقابل عالم  و پژوهشگر با موضوعی است که برای پژوهش انتخاب کرده است. لذا بینش و دانش پژوهشگر  از آغاز،  پسینی و پیشینی است. بی تردید بخش مهمی از پژوهش‌های مرتبط با جنگ، پژوهشی است که در حوزه تاریخ شفاهی، خاطره نویسی و خاطره نگاری به آن پرداخته می‌شود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: لذا این سوال مطرح می‌شود که اگر قرار است خاطره نویس یا هر کس دیگری بخواهد وجهی از جنگ را برای ما بازگو کند اگر از سر منفعت طلبی یا محافظه کاری و تطهیر خویش، گروه، حزب و... امر جنگ را مصادره به مطلوب کند وخاطره نویسی را به صورت خاص در یک بستری ارائه دهد که نسل فعلی و نسل‌های بعدی با این سوالات مواجه شوند که تا چه اندازه حوزه کشف با امر واقع انطباق دارد و چه اندازه در حوزه فهم با نیارها و مسائل امروز انطباق دارد، چه کسی پاسخ خواهد گفت.

رضوی خاطر نشان کرد: در حوزه پژوهش اگر قرار است فضای گفتمان‌های بعدی را رقم بزنیم باید این نیاز به عنوان یک مساله خود را نشان دهد. باید کاملا آگاهانه با مقوله جنگ بخورد کنند. اکثر آثاری که چاپ می‌شوند از نوع خاطره است و مقداری با جنبه‌های داستان سرایی در هم آمیخته است. وقتی بحث تاریخ شناسی را مطرح می‌کنیم از گذشته، به خودی خود یاد می‌کنیم؛ گذشته ای که مورخ  در آن به عنوان کسی که در فضای گفتمانی گذشته و معاصر با موضوعی که در حال وقوع بوده، زندگی می‌کرد و ارتباط و انضمام به موضوع را از منظر فضای گفتمانی آن عصر بررسی می‌کند.

در ادامه، حسام مظاهری گفت: وقتی کتاب «پرسمان یاد» را می‌خوانیم با مؤلفه‌ای روبرو هستیم. آقای کمری در استخدام واژگان و مفاهیم وسواس دارند و در این کتاب حواشی پراکنده کمتر جای دارد چون آقای کمری متولوژی دارد. ایشان نوینسده ای دقیق هستند به طوری که حشو در آثارشان بسیار اندک است.

مظاهری به زبان آثار استاد کمری اشاره کرد و گفت: زبان ایشان استخوان دار و منسجم است و مصرف کنند زبان نیستند بلکه تولید کننده زبان هم هستند و رویکردی ایجازی  دارند. این نوع از زبان به تعبیری برای آثار ایشان یک نوع حجاب است. حجابی که برای ایشان مصونیت و محدودیت ایجاد می‌کند. ویژگی مصونیت مخاطب ایشان را محدود کرده است.

وی افزود: این کتاب این ویژگی را دارد که در مجموعه آثار ایشان یک خلق عادت است. به اقتضای اینکه این کتاب گفت و گو محور است، ادبیات شکسته می‌شود و برای پاسخ دهی به بعضی از پرسش‌ها مجبور می‌شوند مثال بزنند که این مثال‌ها نقطه قوتی برای کتاب به حساب می‌آیند.  به عنوان یک مخاطب، مدیون پدیدآورندگان هستیم از این حیث که بعضی از مسائل را با فضای گفت و گویی بسط می‌دهند.

مضاهری کتاب «پرسمان یاد» را یک حل المسائل دانست و گفت: این کتاب پیش نیازی برای مطالعه آثار دیگر استاد کمری در حوزه جنگ است. سه موضوع آگاهانه یا ناخوآدگاه ضرورت تدوین کتاب را از سوی متولیان آن فراهم کرده است.  موضوع اول این است که قالب کتاب‌های جنگ، خاطره است. مساله بعدی این است که در حوزه خاطرات ما به یک انباشت و تکرار رسیدم. مدت‌ها در حوزه خاطرات جنگ، اتفاق جدیدی نمی‌بینم و بسیاری از کتاب‌ها شبیه هم هستند. در چند سال اخیر عرضه این کتاب‌ها در قالب پدیده سازی است.

وی افزود: وقتی از خاطرات جنگ حرف می‌زنم از چه چیزی حرف می‌زنیم؟ از یک موجود پویا،  فعال و در اوج یا خیر؟ تا کی می‌توانیم به این شیوه خاطره نویسی ادامه داد. در چند سال اخیر تلاش شده از یک قالب یکنواخت خاطره نویسی خارج شویم بنابراین بر فرم، محتوا، گرافیک و ... تاکید کرده ایم. اما تا کجا می‌توانیم ادامه دهیم؟

مضاهری عنوان کرد: تعریف و فهم چیستی خاطره، بایسته‌ها و نبایسته‌های خاطره نگاری جنگ و مسائل و مباحث پیرامون خاطره و خاطره نگاری از دغدغه‌های این کتاب است.

در پایان این مراسم، علیرضا کمری با بیان اینکه منظور از رونمایی، معرفی کتاب به مخاطب است، گفت: رونمایی باید به درون بینی کمک کند که این کار تا حدودی انجام شده است. رونمایی مقدمه ای برای جلسه نقد و بررسی فنی و درست کتاب است.

وی افزود: این کتاب بر اساس پرسش و پاسخ صورت مکتوبی پیدا کرده و من مسوولیت داشتم به سوالات پاسخ دهم و وارد معماری سوالات نشوم. این کتاب درس گفتار نیست بلکه تلفیقی از شیوه پرسش و پاسخ حضوری است و یک مصاحبه جدلی پژوهش محور، ناب و درجه یک نیست.

کمری بیان کرد: در تولید علم، گفت و گو یک روش است. در اشاره کتاب گفته ام که بسا مساله‌ها و پرسش‌ها پرسیده نشده است. بنابراین این کتاب برای اینکه کتاب شود می‌بایست در جریان خوانش دقیق و حرفه ای سوال‌هایی که مطرح نکرده اند و مطرح نشده اند را مطرح کنند. این کتاب برای کامل شدن و دقیق شدن نیازمند مطالعه جدی است. روزگار خوبی در کتابخوانی نداریم. در مورد کتاب نخوانی صحبت‌های زیادی شده است. اما بدخوانی، نارساخوانی و ناتمام خوانی کتاب، مصیبت بزرگی است.  اگر قرار است این کتاب به درستی بررسی شود باید به درستی خوانده شود تا بتواند دستمایه کتاب‌های دیگری باشد.

وی در پایان گفت: این کتاب آغاز یک حرکت جدی در حوزه مطالعه معطوف به خاطره شناسی جنگ  است و کار پایانی نیست.

در پایان این مراسم از کتاب «پرسمان یاد» رونمایی شد.